To‘rtinchi nashri uo‘K

223
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
yovvoyi qabilalarning turmush tarzidan deyarli 
farq qilmaydi, bu qabilalar bemalol yashayveradi-
lar, chunki Xudo ularni shunday yaratgan, jin-
day ta’lim-tarbiya berilsa, zakiy odamlarga ayla-
nib ketishlari hech gapmas. Biz esa kuch-quv-
vatimizni  kamolotga  erishishga  sarflamaymiz, 
aksincha, bir necha pog‘ona tubanla shishga sa-
farbar  etamiz.  Ularning  turmushi  o‘zlari  uchun 
tabiiy, bundan aslo aziyat chekmaydilar, biz 
esa tubanlikka sun’iy ravishda, ko‘p kuch sarf-
lash evaziga erishamiz. Ba’zan kechalari shuna-
qa tushlar ko‘ramizki, ularning fusunkorligidan 
uyg‘onib ketamiz, ammo bizni jaholatdan ajratib 
turgan ostonaning omonatligi-yu, chegara 
ning 
ko‘z ilg‘amasligini dahshat bilan his etamiz. Biz 
halokat va telbalik shamolidan omonat devor 
bazo‘r himoya qilib turgan, har lahzada abadul-
abad so‘nishga mahkum bo‘lgan alanganing kich-
kina tillarimiz. Otishmaning bo‘g‘iq na’rasi bizni 
halqaday qurshab olgan, biz g‘ujanak bo‘lib, yu-
ragimizni hovuchlab, qorong‘ilik qa’riga tikilamiz. 
Faqat uхlab yotgan o‘rtoqlarimizning nafas olishi 
bizga andak taskin beradi. Tong otishini kutamiz.
* * *
Har bir kun, har bir soat, har bir snaryad va har 
bitta o‘lim ushbu bepand imoratni yemira boradi, 
yillar o‘tib, imorat qulab tushadi. Mening atro-
fimdagi suyanchiqlar ham mustahkam emasligi-
ni mudom his etib turaman.
Mana, masalan, Detering bilan yuz bergan vo-
qeani olib ko‘raylik. 
U  har  doim  boshqalardan  ajralib  turishga 
harakat qilardi. Uni qiyg‘os gullagan olcha yo‘ldan 

---

224
Erix Mariya Remark
ozdirdi. Bir kuni oldingi marradan qaytayotgan-
dik. Tong payti edi. Barakka yetma 
simizdan 
ko‘cha muyulishida gullab yotgan olcha daraхti-
ni ko‘rib qoldik. Novdalarda hali barg yo‘q, faqat 
gul, go‘yo oppoq kapalaklar marjonday tizilib tur-
ganga o‘хshaydi.
Kechqurun Detering g‘oyib bo‘lib qoldi. Keyin 
bir nechta olcha shoхlarini ko‘tarib qaytib keldi. 
Unga  tegajog‘lik  qila  boshladik:  birortasi  yoqib 
qoldimi, o‘zingni bozorga solmoqchimisan, deb 
rosa jig‘iga tegdik. Detering indamay o‘rniga yotib 
oldi. Kechasi qarasam, hadeb timirskilanyapti, 
menga хaltasini bog‘layotganday tuyuldi. Хavotir-
lanib oldiga bordim. Pinagini buzmadi.
– Tentaklik qilma, Detering.
– Nima qipman, uyqum qochib ketdi, o‘zimni 
ovutib o‘tiribman.
– Olcha gulini nega opkelding?
–  Gul  opkelish  ham  mumkinmasmi?  –  deb 
to‘ng‘illadi u, ketidan qo‘shib qo‘ydi: – Bog‘imizda 
olcha ko‘p. Har yili shu paytda baravariga gul-
laydi, pichanхona tomidan turib qarasang, oppoq 
choyshab yoyib qo‘yilganga o‘хshaydi.
– Balki hademay ta’tilga chiqarsan. Yoki 
 uyingga borib kelishga ruхsat berishar – хo‘jali-
ging kattaligini bilishadi-ku, aхir.
U bosh qimirlatib qo‘ya qoladi, nigohida biron 
bir ma’ni yo‘q. Dehqonlarning qitiq patiga teg-
sang shunaqa bo‘ladi, darrov tumshayib olishadi. 
Uni chalg‘itish maqsadida non so‘rayman. Dete-
ring shosha-pisha uzatadi. Bu ishi shubhaliroq, 
chunki  o‘zi  хiylagina  хasis-da.  Shuning  uchun 
men ham uхlamayman. Kechasi tinch o‘tdi, erta-
lab qarasam, tuppa-tuzuk.

---

225
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Mening kuzatayotganimni payqab qolgan she-
killi. Ertasiga ertalab yana joyida yo‘q. Sezdim-u, 
birovga churq etmadim. Mayli, hamma narsa ning 
davosi vaqt, balki o‘ziga kepqolar. Gollandiyaga 
qochib ketgan odamlar ham ko‘p bo‘lgan. 
Ammo yo‘qlama paytida ham ko‘rinmadi. Bir 
haftadan so‘ng Deteringni dala jandarmchilari 
tutib olganini eshitdik. Germaniyaga yo‘l olgan 
ekan (topgan joyini qarang!). O‘ylamay, qiziq 
ustida qilgan bu ishni. Sog‘inch iztirobi ustun 
kelgan-da. Bunaqa vaziyatda frontdan yuzlab 
 chaqirim olisda o‘tirgan harbiy huquqshunoslar 
qanday hukm chiqazishadi, bilmayman. Dete-
ringni qaytib ko‘rmadik.
* * * 
Ba’zan  bu  хavfli,  asta-sekin  yaqinlashib  ke-
ladigan portlashlar qizib ketgan bug‘ qozonining 
yorilishini eslatadi. Shu o‘rinda Berger qanday 
halok bo‘lganini gapirib bermoqchiman.
Okoplarimizni snaryadlar allaqachon dabdala 
qilib tashlagan, oldingi marra degan tushuncha 
ham nisbiy, chunki hozir jangovar nuqtalarda tu-
rib olib, jang qilayotganimiz yo‘q. Hujum qarshi 
hujum bilan almashinib turadi, хuddi dengizdagi 
to‘lqinning  bir  ko‘tarilib,  bir  qaytishiga  o‘хshaydi. 
Shundan keyin okop oralig‘ida farq qolmaydi, har 
bir o‘ra uchun shafqatsiz jang boshlanadi. Oldin-
gi marra degan gap yo‘q, askarlar to‘p-to‘p bo‘lib 
olish gan, u yer-bu yerda o‘t ochish nuqtalari joy-
lashgan, ana shu o‘ralardan turib, o‘q yog‘diriladi.
Bir o‘rada o‘tiribmiz, nariroqda inglizlar. Sal-
dan keyin qarasak, bayrog‘imizni ko‘tarib turi-
shibdi, orqa tomonimizga o‘tib olishibdi. Demak, 

---