Topografik anatomiya o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi N. H. Shomirzayev

vv.pudendae internae), pastki dumba tomirlari (a.et vv.glutea inferior), sonning
orqa teri nervi (n.cutaneus femoris posterior), eng tashqarida - quymuch (o‘tirg‘ich)
nervi (n.ischiadicus) (40-rasm) yotadi. Bularning hammasi dumba osti kletchat-
kasida joylashadi. Tanosil tomir-nerv tutami quymuch suyagining o‘tkir o‘sig‘i,
spina ischiadica va lig.sacrospinalening ustidan o‘tib, kichik quymuch teshigi
orqali quymuch-to‘g‘ri ichak chuqurligining (fossa ischiorectalis) tashqi devori-
dagi Alkok kanaliga kiradi. Kanal orqali o‘tib chuqurlikning kletchatkasiga chiqadi.
Dumba osti kletchatkasi quymuch nervi bo‘ylab tosdagi, sonning orqasidagi va
taqim chuqurchasidagi kletchatkalar bilan, tanosil tomir-nerv tutami bo‘ylab quy-
much-to‘g‘ri ichak chuqurligi bilan tutashadi.
40-rasm. Sonning orqa sohasidagi
muskullar, tomirlar va nervlar
topografiyasi:
1–
m
.
gluteus
medius
; 2–
m
.
piriformis
;
3–
m
. 
obturatorius
internus
va 
mm
.
gemelli
paylari; 4-
m
. 
quadratus
femoris
; 5–
bursa
trochanterica
m
.
glutei
maximi
(kesma qirg‘oqlari);
6-
n
. 
ischiadicus
va 
a
. 
comitans
n
.
ischiadici
; 7-
r
.
profundus
a
.
circum-
flexae
femoris
medialis
; 8, 28–
m
.
glu-
teus
maximus
; 9–
m
.
adductor
mini-
mus
; 10–
a
.
perforans
(
I
) va
nodus
lymphaticus
femoralis
posterior
superior
; 11-23, 26–
m
. 
adductor
mag-
nus
; 12–
tractus
iliotibialis
; 13–
a
.
per-
forans
(
II
); 14– 
m
. 
biceps
femoris
(
caput
longum
); 15–
a
. 
perforans
(
III
)
va 
nodi
lymphatici
femorales
posteriores
inferiores
; 16–
m
. 
biceps
femoris
(
caput
breve
); 17–
n
. 
tibialis
;
18–
n
. 
peroneus
communis
;
19–
a
. 
poplitea
; 20–
v
. 
poplitea
; 21-
hia-
tus
adductorius
qirg‘og‘i; 22–
m
. 
vas-
tus
medialis
; 24–
m
. 
semimembra-
nosus
; 25–
m
. 
semitendinosus
; 27–
tu-
ber
ischiadicum
; 29–
lig
. 
sacrotube-
rale
; 30–
n
. 
gluteus
inferior
; 31-
n
. 
cu-
taneus
femoris
posterior
; 32–
a
. 
glu-
tea
inferior
va shu nomli limfa tuguni.

---

63
Uchinchi qavatni yuqorida dumbaning kichik muskuli, pastda tashqi yop-
qich muskuli tashkil etadi.
Kichik va o‘rta dumba muskullarining orasida (aniqrog‘i ular fassiyalari-
ning orasida) hamma tomondan berk bo‘lgan chuqur dumbalararo kletchatka
bo‘shlig‘i hosil bo‘ladi. Unga noksimon usti yorig‘i bevosita ochiladi va u orqali
yuqorigi dumba tomir-nerv tutami o‘tadi.
Kichik dumba muskuli bilan uning ostidagi yonbosh suyagi orasida ham
berk kletchatka bo‘shlig‘i bo‘lib, tos-son bo‘g‘imi koksitida unga yiring o‘tib,
to‘planishi mumkin.
TOS-SON BO‘G‘IMI, ARTICULATIO COXAE
Tos-son bo‘g‘imini tos suyagining quymuch kosasi (acetabulum) va son suya-
gining boshchasi (caput femoris) hosil qiladi (42-rasm). Agar katta ko‘stning
cho‘qqisidan gorizontal chiziq o‘tkazilsa, bu chiziq son suyagi boshchasining
o‘rtasidan o‘tadi. Bo‘g‘im qopchasi bir tomondan quymuch kosasining qirg‘og‘iga,
ikkinchi tomonda, son suyagi bo‘yinchasining old yuzasida - ko‘stlar orasidagi chiziq,
linea intertrochanterica-ga, pastki yuzasida - kichik ko‘st, trochanter minor-ga, yu-
qorigi yuzasida - son suyagi bo‘yinchasining taxminan 3/4 qismiga, orqasida
bo‘yinchaning o‘rtasiga birikadi. Shunday qilib, son bo‘yinchasining orqa yuzadagi
tashqi qismidan tashqari barcha qismi bo‘g‘im qopchasi ichida joylashadi.
41-rasm. Tosning suyak-boylam preparati. Chapda - oldindan va
yuqoridan, o‘ngda – orqadan ko‘rinishi.
1, 25-
lig
. 
iliolumbale
; 2-
linea
glutea
posterior
; 3-
linea
glutea
anterior
;
4-
lig
. 
sacroiliaca
interossea
; 5-
linea
glutea
inferior
; 6-
lig
. 
sacroiliacum
dorsale
; 7, 16-
lig
. 
sacrococcygeum
laterale
; 8, 14-
lig
. 
sacrospinale
;
9, 17-
lig
. 
sacrotuberale
; 10, 19-
membrana
obturatoria
; 11-
processus
falciformis
lig
. 
sacrotuberalis
; 12-
lig
. 
sacrococcygeum
dorsale
superficiale
;
13-
promontorium
; 15-
foramen
sacrococcygeum
; 18-
tuberculum
pubicum
;
20-
foramen
ischiadicum
minus
; 21-
lig
. 
pectineale
; 22-
foramen
ischiadicum
majus
; 23-
lig
. 
inguinale
; 24-
lig
.
sacroiliaca
ventralia
.

---

64
Bo‘g‘imni boylamlar va bevosita uning qopchasi ustida yotuvchi quyidagi
muskullar mustahkamlaydi. Oldinda, tashqaridan-ichkariga, sonning to‘g‘ri musku-
li (m.rectus femoris), yonbosh-bel muskuli, m.iliolumbalis hamda taroqsimon
muskul (m.pectineus), orqada - noksimon, ichki yopqich, egizak, tashqi yopqich
va sonning kvadrat muskullari, tashqarida dumbaning kichik muskuli, pastda tashqi
yopqich muskuli joylashadi.
Bo‘g‘imning boylamlari bo‘g‘im bo‘shlig‘ining ichida va uning tashqarisi-
da joylashgan.
Bo‘g‘imning ichidagi boylam son boshchasidan boshlanib quymuch ko-
sasidagi o‘yiqqa birikkan, u son suyagi boshchasining boylami (lig.capitis femo-
ris) deb ataladi. Bu boylam orqali son boshchasini ta’minlovchi arteriya
42-rasm. Tos-son bo‘g‘imi (oldindan ko‘rinishi).
1–
m
.
iliopsoas
; 2–
lig
.
iliofemorale
; 3–
caput
femoris
; 4–
capsula
articu-laris
;
5–
collum
femoris
; 6–
rr
.
ace-tabulares
; 7–
a
.
circumflexa
femoris
medialis
;
8–
m
.
pectineus
; 9–
a
.
pro-funda
femoris
; 10–
r
.
transversus
a
.
circumflexae
femoris
lateralis
; 11–
r
.
descendens
a
.
circumflexae
femoris
lateralis
; 12–
m
.
rectus
femoris
; 13–
a
.
perforans
I
; 15–
v
.
sa-phena
magna
; 16–
m
.
adductor
lon-gus
; 17–
n
.
femoralis
; 18–
r
.
ascendens
a
.
circumflexae
femoris
lateralis
;
19–
nodi
lymphatici
inguinales
superficiales
; 20–
acetabulum
;
21–
a
. 
et
v
.
femorales
; 22–
funiculus
spermaticus
.

---

65
(a.ligamenti capitis femoris) keladi. Bo‘g‘im qopchasining tashqarisida 3 ta boy-
lam bor, ulardan eng mustahkami oldingi-pastki yonbosh o‘tkir o‘sig‘idan
boshlanib, yelpig‘ich shaklida kengayadi va son suyagining katta ko‘stdan kichik
ko‘stgacha bo‘lgan oralig‘ida unga yopishadi. Qo‘ymuch-son boylami
(lig.iliofemorale) bo‘g‘imni orqa-medial tomondan mustahkamlaydi.
Tashqi boylamlar oralig‘ida bo‘g‘imning zaif joylari mavjud. Oldingi zaif
joy lig.iliofemorale bilan lig.pubofemorale orasida, orqa-pastki zaif joy -
lig.ischiofemorale-ning pastki qirg‘og‘i ostida joylashgan. Ular orqali koksitlarda
yiring yorilib chiqishi mumkin.
Tos-son bo‘g‘imi xaltasi ustida, uning tevaragida tashqi va ichki yonbosh
arteriyalari (aa.iliacae externa et interna) hamda son arteriyasi (a. femoralis)ning
shoxlari orasidagi anastomozlar to‘ri joylashadi. Ichki yonbosh arteriyasidan
chiquv-chi yuqori va pastki dumba arteriyalari hamda yopqich arteriyasi,
a.obturatoria son arteriyasining shoxi bo‘lgan chuqur son arteriyasi (a.profunda
femoris)dan chiquvchi son suyagini o‘rovchi tashqi va ichki arteriyalar (a.circumflexae
femoris lateralis et medialis) shoxlari bilan anastomozlashadi. Ushbu anastomozlar
43-rasm. Tos-son bo‘g‘imi sohasidagi
arteriya kollaterallari. Suyaklarning
orqa tomonidagi arteriyalar kul rang,
oldidagilari qora tusda tasvirlangan.
1-
a o r t a
a b d o m i n a l i s
; 2-
a
. 
i l i a c a
communis
; 3-
a
. 
sacralis
mediana
; 4-
a
.
iliolumbalis
; 5-
a
. 
iliaca
interna
; 6-
a
.
glutea
superior
; 7-
a
.
sacralis
lateralis
;
8-
a
. 
obturatoria
; 9-
a
. 
epigastrica
va
uning 
a
. 
o b t u r a t o r i a
b i l a n
anastomozlashuvi; 10-
a
.
glutea
inferior
;
11-
a
.
obturatoria
(
ramus
posterior
); 12-
a
.
circumflexa
femoris
medialis
va
uning shoxlari; 13-
a
.
femoralis
; 14-
a
.
profunda
femoris
; 15-
a
.
perforans
I
;
16-
ramus
ascendens
a
. 
circumflexae
femoris
lateralis
; 17-
a
. 
perforans
I
va
a
.
glutea
superior
orasidagi anastomoz;
18-
a
. 
perforans
I
va 
a
. 
glutea
inferior
orasidagi anastomoz; 19-
a
. 
circumflexa
femoris
medialis
va 
a
. 
glutea
inferior
orasi-dagi anastomoz; 20-
a
. 
obturatoria
va 
a
. 
g l u t e a
i n f e r i o r
orasidagi
anastomoz; 21-
a
. 
obturatoria
va 
a
.
glutea
superior
orasidagi anastomoz;
22-
a
. 
circumflexa
femoris
medialis
va
a
. 
glutea
superior
orasidagi anastomoz;
23-
a
. 
circumflexa
ilium
profunda
; 24-
a
.
glutea
superior
va 
a
. 
lumbalis
IV
orasidagi anastomoz; 25-
a
.
lumbalis
IV
.

---

66
son arteriyasi chov boylami ostida bog‘langanida kollat-
eral yo‘l vazifasini bajaradi (43-rasm).
Tos-son bo‘g‘imini yuqorida aytib o‘tilgan arte-
riyalar hamda a.ligamenti capitis femoris ta’minlaydi.
Vena qoni tos va sonning chuqur venalariga oqadi.
Bo‘g‘imni nn.femoralis, ischiadicus, gluteus superi-
or, gluteus inferior, obturatorius et pudendus inner-
vat-siyalaydi. Limfa tomirlari chuqur chov va ichki
yonbosh limfa tugunlariga quyiladi.
Son suyagining bo‘yinchasi singanda oyoq
tashqari tomonga buraladi va qisqaradi. Oyoqning
qisqarganligini aniqlash uchun oldingi-ustki o‘tkir o‘siq
bilan tizza qopqog‘ining yuqorigi qirg‘og‘i orasidagi
masofa o‘lchanadi. Bu masofa sog‘ tomondagiga nis-
batan kalta bo‘lib chiqadi. Katta ko‘st bilan tizza
qopqog‘i orasidagi masofa esa o‘zgarmay qoladi.
Tos-son bo‘g‘imida suyak chiqishlari nisbatan
kam uchraydi. Ko‘pincha, son suyagi boshchasining katta quymuch teshigi yoki
yonbosh suyagi qanotining orqa yuzasi tomonga chiqishi (orqa chiqishlar), kam
hollarda oldinga, qov simfizi yoki pastga, yopqich teshigi tomonga chiqishlar (ol-
dinga chiqishlar) uchraydi. Bunda son suyagining boshchasi bo‘g‘im xaltasini
boylamlar orasidan yorib chiqadi.
Son suyagi bo‘yinchasi singanligini yoki suyakning tos-son bo‘g‘imida
chiqqanligini aniqlash uchun oldingi-ustki o‘tkir o‘siqni quymuch dumbog‘i bi-
lan tutashtiruvchi Rozer-Nelaton chizig‘i o‘tkaziladi. Son biroz bukilganda katta
ko‘stning cho‘qqisi Rozer-Nelaton chizig‘ida joylashadi (44-rasm). Katta ko‘stning
bu chiziqqa nisbatan siljishi son suyagi boshchasining bo‘g‘imdan chiqqanligini
yoki uning bo‘yinchasi singanligini bildiradi.