To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

4
. Sanoat mulki tushunchasi, turlari va ularni huquqiy muhofaza 
qilish
Sanoat  mulki  obyektlari  intellektual  mulk  obyektlarining  tarkibiy 
qismi  hisoblanadi.  “Sanoat  mulki”  iborasini  tom  ma’noda  tushunmaslik 
lozim.  Ushbu iborani  qo‘llash XVIII-XIX  asrlarda  Evropa mamlakatlarida 
huquqiy  yorliq  -   patent  orqali  muhofaza  qilinadigan  ixtirolar  -   texnik 
xarakterdagi  echimlami,  asosan,  sanoat  sohasida  qo'llanganligi  bilan 
bog'liq.  Hozirgi vaqtda sanoat mulki nafaqat sanoatda, balki amaliyotning, 
turmushning hamma  sohalarida qo‘llaniladi.  Garchi bu ibora aniq-ravshan 
bo‘lmasa  ham,  biroq  qonunshunoslikda  mustahkam  o'mashib  qolganligi 
sababli  xalqaro  konvensiyalarda,  rivojlangan  mamlakat  qonunlarida 
intellektual  mulk  huquqi  obyektlarini  huquqiy  muhofaza  yorlig'i  asosida 
himoya  qilinadigan  katta  bir  guruhining  nomi  sifatida  an’anaviy jihatdan 
keng  qo‘llanilib  kelmoqda.  Sanoat  mulkini  himoya  qilish  bo‘yicha  Parij 
konvensiyasida  sanoat mulkining muhofaza obyektlari  sifatida quyidagilar 
ko‘rsatiladi:  1)  ixtirolar;  2)  foydali  modellar;  3)  sanoat  namunalari;  4) 
tovar  belgilari;  5)  xizmat  ko‘rsatish  belgilari;  6)  firma  nomi;  7)  manbani 
ko‘rsatish;  8) tovaming kelib chiqish joyi nomi (1-2 moddalar);  9) g'irrom 
raqobatning oldini olish.
Amaldagi FKda sanoat mulkiga bo‘lgan xuquq  ixtiro,  foydali model, 
sanoat namunasiga bo‘lgan huquq sifatida nazarda tutiladi.
223

---

FKning  1082-moddasiga  asosan  ixtiro,  foydali  model,  sanoat 
namunasi fakti yaratilishi  bo'yicha emas,  balki maxsus huquqiy muhofaza 
yorlig'i  hujjati  -   patent  berilgan  taqdirdagina  ximoya  qilinadi, 
qo'riklanadi.  Huquqiy  muhofaza yorlig'i -  ixtiro,  foydali model va sanoat 
namunasiga nisbatan patent deb ataladi.
Ixtiro,  foydali  model,  sanoat  namunasiga  nisbatan  qo'yiladigan 
patent  olish  huquqini  vujudga  keltiradigan  talablar  hamda  patent 
idorasining  bunday  hujjatni  berish  tartibi  O'zbekiston  Respublikasining 
2002-yil 29-avgustda qabul qilingan  “Ixtirolar,  foydali modellar va  sanoat 
namunalari  to'g'risida”gi  qonun  (bundan  keyin  ushbu  paragrafda  Qonun 
deb yuritiladi) bilan belgilanadi.
Ixtironing  patentga  layoqatlilik  shartlari  ushbu  Qonunning  6- 
moddasida  belgilab  qo'yilgan.  Unga  asosan  ixtiro  sifatida  ko'rsatilgan 
obyekt  (Ya’ni  amaliy  ahamiyatga  ega  bo'lgan  muammoning  echimi) 
basharti  u  yangi,  ixtirochilik  darajasiga  ega  va  uni  sanoatda  qo'llash 
mumkin bo'lsa, patent asosida huquqiy muhofaza qilinadi.
Ixtiro,  basharti  u  texnika  taraqqiyoti  darajasida  yaqqol  namoyon 
bo'lmasa,  ochiq-ravshan  ko'rinib  turmasa,  ixtirochilik  darajasiga  ega 
bo'ladi.  Texnika  taraqqiyoti  darajasi  ixtiro  ustuvorligi  sanasiga  qadar 
jahonda  ommaviy  oshkora  e’lon  qilingan  har  qanday  ma’lumotlami  o'z 
ichiga  oladi.  Ixtironing  yangiligini  aniqlash  chog'ida  birmuncha  oldin 
ustuvorlikka  ega  bo'lgan  holda  topshirilgan  va  qaytarib  olingan 
talabnomalar  ham  hisobga  olinadi.  Ixtiro  obyektlari  turli-tuman 
ko'rinishlarga  ega.  Ba’zi  holda  avvaldan  mavjud  obyektning  yangi 
maqsadlarda  qo'llanilishi  ham  ixtiro  hisoblanadi.  Masalan,  qurilmalar, 
usullar,  moddalar,  mikroorganizmlaming  shtammlari,  o'simliklar  va 
hayvonlar  hujayralarining  turlari,  shuningdek  ilgaridan  ma’lum  bo'lgan 
qurilmalar,  usullar,  moddalami,  mikroorganizmlar  shtammlarini  yangi 
maqsadda qo'llanish ixtiro sifatida e’tirof etiladi.
Quyidagilar ixtiro hisoblanmaydi:
ilmiy nazariyalar va matematik usullar;
tashkil etish va boshqarish usullari;
shartli belgilar, jadvallar, qoidalar;
aqliy operatsiyalami bajarish qoidalari va usullari;
EHMlar uchun algoritmlar va dasturlar;
binolar, inshootlar, hududlami rejalashtirish loyihalari va tarhlari; 
estetika  talablarini  qanoatlantirishga  yo'naltirilgan,  buyumlaming 
faqat tashqi ko'rinishiga oid echimlar;
integral mikrosxemalaming topologiyalari;
224

---

o‘simlik navlari va hayvon zotlari;
jamiyat manfaatlari,  insonparvarlik va axloq qoidalariga zid echimlar 
(masalan,  insonning  ruhiy  va jismoniy  qiynoqqa  solish  vositalari,  fahsh- 
buzuqlik vositalari va hokazo).
Foydali  modellaming  patentga  layoqatlilik  shartlari  qonunning  7- 
moddasida belgilab qo‘yilgan.
Ishlab  chiqarish  vositalari  va  iste’mol  buyumlaming  konstruktiv 
jihatdan  yasalishi,  tayyorlanishi,  shuningdek,  ulami  tarkibiy  qismlari 
foydali model hisoblanadi.
Foydali  model  sifatida  ko'rsatilgan  obyekt,  basharti  u  yangi  bo‘Isa, 
uni  sanoatda  qo‘llash  mumkin  bo‘Isa,  patent  berish  orqali  xuquqiy 
muhofaza qilinadi. Ushbu talablar ixtiroga nisbatan qo'yiladigan talablarga 
o'xshashdir.  Ayni  vaqtda  ular  o'rtasida  jiddiy  tafovutlar  ham  mavjud. 
Masalan,  foydali  model  ixtirochilik  darajasiga  ega  emas.  Foydali  model 
obyektlari  doirasi  torroq.  Jumladan,  usullar,  moddalar,  mikroorganizm 
shtammlari,  o'simlik  va  hayvon  hujayralarining  turlari,  shuningdek, 
ulaming yangi  maqsadda qo‘llanilishi  foydali  model hisoblanmaydi.  Ayni 
vaqtda,  ixtiro  bo‘lib  hisoblanmaydigan  obyektlar  ham  foydali  model 
sifatida muhofaza qilinmaydi.
Buyumning  tashqi  ko‘rinishini  ifodalaydigan  badiiy-konstruktorlik 
echimlari  sanoat  namunasi  hisoblanadi.  Ushbu  echimlar  buyumning 
konstruktiv  xususiyatlarini  emas,  balki  faqat  tashqi  qiyofasini,  tashqi 
ko‘rinishini  shakllantiradi.  Badiiy-konstruktorlik  echimi  sifatida  sanoat 
namunalari  san’at  asarlaridan  shu  bilan  farqlanadiki,  unda  buyumning 
konstruktiv  (texnik yaroqlilik,  qulaylik xususiyatlari, ishlash qobiliyati)  va 
estetik  sifati  (chiroyliligi,  bezatilganligi)  uzviy  uyg'unlashgan  bo‘lishi 
lozim.
Sanoat namunasi sifatida ko‘rsatilgan obyekt, basharti u yangi, o ‘ziga 
xos  original  bo‘Isa,  uni  amaliyotda  qo‘llash  mumkin bo‘Isa,  patent berish 
orqali huquqiy jihatdan muhofaza qilinadi  (Qonunning 8-moddasi).  Sanoat 
namunasi basharti buyumning  estetik va (yoki)  ergonomik xususiyatlarini 
belgilovchi muhim alomatlari majmui sanoat namunasiga ustuvorlik berish 
sanasiga  qadar  jahonda  ommaviy-oshkor  e’lon  qilingan  ma’lumotlardan 
ayon (ochiq-ravshan ko‘rinib turgan) bo‘lmasa, yangi hisoblanadi.
Sanoat  namunasi,  basharti  uning  muhim  alomatlari  majmui  buyum 
xususiyatlarining ijodiy jihatlari  bilan bog‘lik bo‘Isa,  o ‘ziga xos  (original) 
hisoblanadi.
225

---

Sanoat  namunasi,  basharti  uni  (buyumni  tayyorlash  orqali)  takror- 
takror  hosil  qilish  (istifoda  qilish,  qayta  ko‘paytirish)  mumkin  bo‘lsa, 
sanoat (amaliyotda) qo'llash mumkin deb hisoblanadi.
Shunday  qilib,  badiiy-konstruktorlik  echimi  agarda  badiiy-jihatdan 
mujassamlangan,  ifodalangan,  kompozitsiya  yaxlitligi,  oqilona  ratsional 
shaklga  ega  (Ya’ni  konstruktiv-texnologik  talabga  mos)  va  ergonomika 
mezonlariga muvofik bo‘Isa,  sanoat namunasi  deb e’tirof etiladi  (masalan, 
engil avtomobillaming yangi modellari).
Quyidagilar  sanoat  namunasi  hisoblanmaydi:  matbaa  (nashr) 
mahsulotlari (gazeta, jumal, kitob va hokazo, arxitektura obyektlari (kichik 
arxitektura  shakllaridan  tashqari)  me’morchilik  shakllaridan  tashqari), 
sanoat,  gidrotexnika  inshootlari  va  boshqa  statsionar,  suyuq,  gazsimon, 
sochiluvchan  va  shunga  o'xshash  moddalardan  iborat  o ‘zgaruvchan 
shakldagi  obyektlar,  buyumlarning  faqat  texnik  funksiyasi  bilan  bog‘lik 
bo'lgan echimlar (gayka,  shrup, bolt va shu kabilar), jamoat manfaatlariga, 
insonparvarlik va axloq qoidalariga zid echimlar.
Sanoat mulki  obyektiga bo'lgan  xuquq  muallifga  (ham mualliflarga) 
yoki  uning  (ulaming)  xuquqiy  vorislariga  tegishli  bo'ladi  hamda  xuquqiy 
muhofaza yorlig'i (patent, guvohnoma) bilan tasdiqlanadi.
Basharti  bir  necha  shaxs  bir-biridan  mustaqil  ravishda  sanoat  mulki 
obyektini  yaratgan  bo'lsa,  huquqiy  muhofaza  yorlig'i  (patent)ga  bo'lgan 
huquq  Patent  idorasiga  birinchi  bo'lib  talabnoma  topshirgan  shaxsga 
beriladi.
Sanoat  mulki 
obyektlarining 
patenti 
davlat  ekspertizasidan 
o'tkazilgandan keyin beriladi.
Ixtiroga berilgan patent ixtironing  yangiligini,  ixtirochilik darajasini, 
patentning haqiqiyligi  patentning  egasining  ixtiroga  egalik  qilinishini,  uni 
tasarruf  etish  va  undan  foydalanishga  nisbatan  mutlaq  huquqini 
guvohlantiradi.
Sanoat  namunasiga,  foydali  modelga  berilgan  patent  ham  xuddi 
shunday vazifalami bajaradi.
Patent  egasining  mutlaq  huquqi  ushbu  sanoat  mulki  obyekti 
ro'yhatga  olinganligi  haqidagi  ma’lumotlar  Patent  idorasining  rasmiy 
axborotnomasida e ’lon qilingan sanadan boshlab amalda hisoblanadi.
Patent  idorasiga  patent  berish  haqidagi  talabnqma  topshirilgan 
sanadan  e’tiboran  hisoblanganda ixtiroga bulgan patent  20 yil mobaynida, 
sanoat namunasiga bo'lgan patent  10 yil davomida foydali model patenti  5 
yil davomida amal qiladi.
226

---

Ixtiro  patentining  amal  qilish  muddati  qonun  hujjatlarida  nazarda 
itutilgan  hollarda  patent  egasining  iltimosiga  binoan  patent  idorasi 
tomonidan ко‘pi bilan 5  yil muddatga uzaytirilishi mumkin.  Bunday ixtiro 
patentning  amal  qilishini  uzaytirish  tartibi  Patent  idorasi  tomonidan 
belgilanadi.
Sanoat  namunasi,  foydali  model  patenti,  amal  qilish  muddati  patent 
egasining iltimosiga ko‘ra Patent idorasi  tomonidan  tegishli ravshida besh 
yilga va uch yilga uzaytirilishi mumkin.
Patent  berish  tartibi  Qonunning 
14-26-moddalarida  belgilab 
qo‘yilgan.
Huquq  egasi  patent  bilan  muhofazalangan  ixtiro,  foydali  model, 
sanoat  namunasidan  o ‘z  xohishiga  ko‘ra  foydalanish  bo‘yicha  mutlaq 
huquqqa  egadir.  Bunday  mutlaq  huquq  quyidagi  tarkibiy  qismlardan 
iborat:
a)  huquqiy  muhofaza  qilingan  echimlami  qo‘llagan  holda  mahsulot 
ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ish bajarish;
b)  Patent  bilan  muhofazalangan  texnologik  jarayonlami  o ‘z  ishlab 
chiqarishida qo'llash, joriy qilish, amalga oshirish;
v)  muhofazalangan  echimga  ega  bo'lgan  mahsulotlami  sotish  yoki 
sotishga taklif qilish;
g)  xuddi  shunday  muhofazalangan  echimga  ega bo‘lgan  buyumlami 
import qilish;
d)  sanoat  mulki  obyektidan  o ‘z  xohishiga  ko'ra  qonun  doirasida 
foydalanish;
e)  sanoat  mulki  obyektidan  g ‘ayriqonuniy  foydalanish  harakatlariga 
barham berish va buning  natijasida  yetkazilgan  zararlami  undirishni  talab 
qilish;
j)  patent  bilan  tasdiqlangan  sanoat  mulki  obyektidan  o ‘zgalaming 
foydasiga voz kechish;
z)  sanoat  mulki  obyektidan  foydalanish  huquqini  litsenziya 
shartnomasi bo‘yicha har qanday jismoniy yoki yuridik shaxsga topshirish 
(patentdan  o ‘zganing  foydasiga  voz  kechish  to‘g ‘risida  shartnoma  va 
litsenziya shartnomasi patent idorasidan ro'yxatdan o ‘tishi kerak);
i) 
patent  egasiga  foydalanilayotgan  sanoat  mulki  obyektlari 
patentlanganligini  ko'rsatuvchi  ogohlantirish  tamg'asidan  foydalanishga 
haqli.
Bu tarkibiy  qismlar bir butun yaxlit holda mutlaq huquq  mazmunini 
tashkil  etadi.  Ayni  vaqtda huquqiy  muhofaza  uning  ayrim  qismlarinigina 
qamrab  olish  mumkin.  Masalan,  neftdan  benzin  olish  usuli.  Bu  usul
227

---

asosida  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  o ‘zi  huquqiy  muhofaza  ostida 
bo'lmaydi.  Ma’lumki,  yorliq berilgan  echim,  mahsulotga  nisbatan  mutlaq 
huquq  eng  kamida  O'zbekiston  Respublikasi  hududida  amal  qiladi. 
Binobarin,  bunday  mahsulotni  0 ‘zbekiston  Respublikasi  hududiga  olib 
kirish (import qilish) huquqi ham mutlaq huquq egasiga tegishlidir.
Boshqa  har  qanday  shaxslar  ixtiro,  foydali  model  va  sanoat 
namunasidan  patent  egasi  ruxsati  yoki  u  bilan  kelishuv  asosidagina 
foydalanishlari lozim.
Bir  necha  patent  egasiga  qarashli  bo'lgan  sanoat  mulki  obyektidan 
foydalanish  borasidagi  o'zaro  munosabatlar  ular  o'rtasidagi  kelishuvga 
asosan belgilinadi. Bunday kelishuv bo'lmagan taqdirda ham har bir patent 
egasi  muhofaza  qilinayotgan  sanoat  mulki  obyektidan  o ‘z  xohishicha 
foydalanishi mumkin.  Lekin qolgan patent egalarining roziligisiz obyektni 
mutlaq  litsenziya berishga  yoki  patentni  o‘zga  shaxsga  topshirishga  haqli 
emas.  Intellektual  mulk  huquqini  amalga  oshirish  bo'yicha  normalar 
mazmuniga  zid  bo'lmasa,  yagona  sanoat mulki  obyektiga  nisbatan  sherik 
patent  egalari  o'rtasidagi  munosabatlarga FKning  18-bobi  (umumiy  mulk 
huquqi) qoidalarini qo'llash mumkin.
Qonunning  12-moddasiga  asosan,  quyidagi  hollar  patent  egasi 
mutlaq huquqini buzish sifatida e’tirof etilmaydi:
O'zbekiston  Respublikasida  muhofaza  qilinayotgan  sanoat  mulki 
obyektlarida  tarkib  topgan  qurilmalami  Parij  Konvensiyasi  qatnashchisi 
bo'lgan boshqa davlatning transport vositasida, mazkur vosita O'zbekiston 
Respublikasi hududida vaqtincha yoki tasodifan turgan vaqtda qo'llash (bu 
qurilmalardan  faqat  mazkur  vositaning  ehtiyojlar  uchungina  foydalanishi 
sharti bilan);
huquqiy  muhofaza  yorlig'i  olgan  sanoat  mulki  obyektlaridan  tarkib 
topgan vositalar ustida ilmiy tadqiqot yoki tajriba o'tkazish;
huquqiy  muhofaza  yorlig'i  olgan  sanoat  mulki  obyektlaridan  tarkib 
topgan  vositalami  tabiiy  ofatlar,  falokatlar,  epidemiya  va  boshqa 
favqulodda hollarda qo'llash.
Huquqiy  muhofaza  yorlig'i  berilgan  sanoat  mulki  obyektlaridan 
tarkib  topgan  vositalami,  basharti  bu  vositalar  fuqarolik  muomalasiga 
qonuniy yo'l bilan kiritilgan bo'lsa, qo'llash:
patentlar  bilan  muhofazalangan  sanoat  mulki  obyektlaridan  tarkib 
topgan  vositalami  daromad  olmay,  shaxsiy  maqsadlarda  foydalanish, 
qo'llash;
dorixonalarda vrach retsepti bo'yicha bir gallik dorilar tayyorlash;
228

---

qonunning  31-moddasida belgilangan  hollarda,  tartibda va hajmlarda 
avvaldan  foydalanuvchi  tomonidan  huquqiy  muhofaza  yorlig‘i  olgan 
sanoat mulki obyektlarildan foydalanish.
i. 
FRning  1034-moddasi,  “Ixtirolar,  foydali  modellar  va  sanoat