To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

2. Intellektual mulk obyektlariga nisbatan shaxsiy va mulkiy huquqlar
Intellektual  faoliyat  natijalarming  mualliflari  ana  shu  natijalarga 
nisbatan shaxsiy va mulkiy huquqlarga ega bo‘ladi.
Intellektual  faoliyat  natij alariga  nisbatan  uning  muallifining  shaxsiy 
huquqlari  deganda,  mulkiy  mazmunga  ega  bo'lmagan,  ushbu  natijaga 
nisbatan 
ijodkor-yaratuvchi 
sifatidagi 
mavqeini 
e’tirof 
etish, 
mustahkamlash  va  himoya  qilishga  qaratilgan  mutlaq  huquqlari 
tushuniladi  va  huquqlar  muallifining  faqat  o ‘zigagina  tegishli  bo‘lib, 
boshqa  birovga  o ‘tkazilishi,  ya’ni  muallifdan  begonalashtirilishi  mumkin 
emas.  Shaxsiy  huquqlar  mazmuni,  doirasi  har  bir  intellektual  faoliyat 
natijasi  uchun  alohida,  o'ziga  xos  tarzda  belgilanadi.  Masalan,  mualliflik 
huquqi  obyektlariga  nisbatan  muallif  shaxsiy  huquqlari  doirasi  keng 
(mualliflik  huquqi,  nomga  bo‘lgan  huquq  va  hokazo).  Ba’zi  obyektlar 
bo‘yicha esa (seleksiya yutuqlarida)  shaxsiy huquq obyekt muallifi sifatida 
tan olinishi bilan kifoyalanadi.
Intellektual  faoliyat  naijalari  muallifi  shaxsiy  huquqlari  bila  bir 
qatorda,  ushbu  natijaga  nisbatan  mulkiy  huquqlarga  ham  ega.  Mulkiy 
huquq  mazmuni  muallifining  ushbu  o ‘zi  yaratgan  intellektual  faoliyat 
natij asidan  foydalanishi,  boshqalarga  haq  evaziga  foydalanishga  berish 
yoki  haq  evaziga  bu  natijaga  nisbatan  huquqlami  boshqalarga  o ‘tkazish 
imkoniyatlari bilan belgilanadi.
211

---

Muallifning  mulkiy  huquqlari  hajmi  to iiq   yoki  cheklangan  bo'lishi 
mumkin.  Intellektual faoliyat natijasiga nisbatan mutlaq huquqlar (FKning 
1034-moddasi)  muallifning  o ‘ziga  emas,  boshqa  shaxsga  tegishli  bo‘lsa, 
muallifning  intellektual  faoliyati  natijasiga  mulkiy  huquqlari  cheklangan 
xarakterga  ega  bo‘ladi  (masalan,  mualliflik  huquqida  ergashma  huquqi 
yoki  ulush  huquqi,  seleksiya  yutuqlari  bo'yicha  seleksionerlaming  patent 
egasidan  mukofot  olish  huquqi,  ixtirodan  ilmiy-tadqiqot  va  shaxsiy 
maqsadlarda foydalanish huquqi va hokazo).
Shaxsiy  nomulkiy  huquqlar  muallifga  uning  mulkiy  huquqlaridan 
qat’i  nazar,  tegishli  bo‘ladi  va  uning  intellektual  faoliyat  natijalariga 
bo‘lgan  mulkiy  huquqlar  boshqa  shaxslarga  o'tgan  taqdirda  ham  uning 
o ‘zida  saqlanib  qoladi.  Intellektual  faoliyat  natijalariga  nisbatan  shaxsiy 
huquqlar  faqat  ijodkor  yaratuvchi  (muallif)  ning  o ‘ziga  tegishli  bo'ladi, 
mulkiy  huquqlar  esa,  uchinchi  shaxslarga  ham  tegishli  bo'lishi  mumkin 
(masalan,  obyekt  buyurtma  asosida  yaratilganda).  Mulkiy  huquqlar 
fuqarolik muomalasida faol harakatda bo‘lishi; u boshqalarga haq evaziga 
yoki  tekin  o ‘tkazilishi,  garov  predmeti  bo'lishi,  meros  tartibida  o ‘tishi 
mumkin.  Shaxsiy  huquqlar  esa  ijodkor-muallifning  shaxsi  bilan  bog‘liq, 
undan  begonalashtirilishi,  birovga  o ‘tkazilishi  mumkin  emas.  Binobarin, 
intellektual  faoliyat  natijasiga  nisbatan  mulkiy  huquqlar  fuqarolik 
muomalasida  qanday  harakatda  bo‘lishidan  qat’i  nazar,  shaxsiy  huquqlar 
faqat  ijodkor-muallifning  o ‘zida  saqlanib  qoladi  va  mulkiy  huquqlardan 
foydalanuvchilar  ijodkor-yaratuvchi  (muallif)  ning  shaxsiy  huquqlariga 
rioya qilishlari shart. Masalan,  asarga nisbatan mutlaq huquqni sotib olgan 
nashriyot asami nashr etishda muallif nomini ko‘rsatishi, asar daxlsizligiga 
rioya qilishi lozim.
Fuqarolik  muomalasi  ishtirokchilarining  tovarlar,  ishlar  yoki 
xizmatlaming  xususiy  alomatlarini  aks  ettiruvchi  vositalarga  nisbatan 
huquq egalariga bu vositalar borasida mulkiy huquqlar tegishli bo‘ladi.
Alohida  farqlash  belgilar  (xususiy  alomatlami  aks  ettiruvchi 
vositalar)  ga  nisbatan  huquqlar  intellektual  faoliyat  najilariga  nisbatan 
bo'lgan  huquqlar  kabi  ikki  turga,  ya’ni  shaxsiy  va  mulkiy  xarakterdagi 
huquqlarga  boiinadi,  demak,  unga  ikki  xil  xarakterdagi  huquq  sifatida 
qaraladi.  Binobarin,  alohida  farqlash  belgilari  (xususiy  alomatlami  aks 
ettiruvchi  vositalar)  ga  nisbatan  huquq  sohibining  huquqi  nafaqat mulkiy, 
ayni  vaqtda  shaxsiy  xarakterda  ham  bo‘ladi.  Biroq  bu  huquq  ma’lum 
tartibda  va  shartlarga  rioya  qilingan  holda  haq  evaziga  yoki  tekin, 
vaqtincha  boshqalarga  o ‘tkazilishi,  foydalanish  uchun  berilishi  mumkin 
bo‘ladi (firma nomiga bo'lgan huquqdan tashqari).
2 1 2

---

Mualliflik  huquqi  (intellektual  faoliyat  natijasining  muallifi  deb 
e’tirof  etilish  huquqi)  shaxsiy  nomulkiy  huquq  hisoblanadi  va  ijodiy 
mehnati  bilan  intellektual  faoliyat  natij asini  yaratgan  shaxsgagina tegishli 
bo'ladi.
Intellektual  faoliyat  natijasida  ixtiro  yoki  asami  o ‘z  aqliy,  ijodiy 
faoliyat  mehnati  bilan  yaratgan  shaxs  ushbu  natij aning  muallifi  deb  tan 
olinadi,  e’tirof  etiladi.  Bu  huquq  ijodiy  faoliyat  mahsuliga  nisbatan 
mualliflik huquqi deb  atalib,  barcha qolgan  shaxsiy huquqlaming  o'zagini 
tashkil  etadi,  boshqa  shaxsiy  huquqlar  ushbu  huquq  mavjud  bo'lgan 
taqdirdagina,  undan  kelib  chiquvchi  o'ziga  xos  hosila,  ikkilamchi  huquq 
hisoblanadi.  Muallif  sifatida  tan  olishga  bo'lgan  huquq  o ‘z  mohiyatiga 
ko‘ra  shaxsiy  nomulkiy  huquq  hisoblanadi,  ya’ni  u,  birinchidan  ijodkor- 
yaratuvchi  shaxsi  bilan  bog‘liq,  ikkinchidan,  mulkiy-iqtisodiy  mazmunga 
ega  emas,  uchinchidan,  huquq  sohibining  o ‘zidan  begonalashtirilishi 
mumkin  emas.  Bunday  huquq  ijodiy  mehnati  bilan  intellektual  faoliyat 
natijasini  yaratgan  shaxsgagina  tegishli  bo'ladi.  Ijodiy  xususiyatlarga  ega 
bo‘lmagan,  odatdagi,  mexanik  xarakterdagi  mehnati  bilan  ijodiy  faoliyat 
natijasini  yaratishda  qatnashgan  shaxslar muallif huquqiga  ega  boimaydi 
(masalan, ixtirochi chizmasi asosida ixtiro qurilmasni yasagan chilangar va 
hokazo).
Mualliflik  huquqi  boshqa  shaxsga  o ‘tkazilmaydi,  berilmaydi.  Ijodiy 
faoliyat  natijasiga  nisbatan  muallif  huquqi  ijodkor  yaratuvchisining 
o‘zigagina  tegishli,  uning  o'zidan  har  qanday  tarzda,  har  qanday  asosda 
begonalashtirilishi,  boshqa  birovga  o ‘tkazilishi  mumkin  emas.  Shu 
sababdan mualliflik huquqini bitim yoki shartnoma asosida boshqa birovga 
o'tkazish  (sotish,  hadya qilish)  yoki  undan boshqa  shaxslar foydasiga voz 
kechish  muallifning  o ‘z  erki,  ixtiyori  va  xohishi  bilan  sodir  bo‘Isa  ham 
haqiqiy  hisoblanmaydi.  Binobarin,  bir  shaxs  ikkinchi  shaxs  uchun  uning 
nomidan dissertasiya yozib berishi,  asar yozib berishi haqidagi kelishuvlari 
haqiqiy hisoblanmaydi va qonunga nomuvofiq bitim sanaladi.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  149-moddasida  intellektual  mulk 
obyektiga nisbatan mualliflik huquqini  o ‘zIashtirib  olish,  hammualliflikka 
majburlash,  shuningdek ushbu mulk obyektlari to‘g ‘risidagi ma’lumotlarni 
ular  rasman  ro‘yxatdan  o ‘tkazilgunga  yoki  e’lon  qilingunga  qadar 
muallifning  roziligisiz  oshkor  qilish  harakatlari  uchun  jinoiy  javobgarlik 
belgilangan.  Agar ijodiy faoliyat natijasi  (ixtiro,  asar)  ikki  yoki  unda ortiq 
shaxsning  birgalikdagi  ijodiy  mehnati  bilan  yaratilgan  bo‘lsa,  ular
213

---

hammualliflar  hisoblanadi1.  Hammualliflar  shaxsiy  huquqlari  umumiy 
qoidalar  bo'yicha  teng  hajmda  bo'lishi  e’tirof  etiladi.  Mulkiy  huquqlar 
hajmi  esa  hammualliflar  o'rtasida  o'zaro  kelishuv  asosida  belgilanadi  va 
noteng hajmda bo'lishiga yo‘l qo'yiladi.
Barcha shaxsiy huquqlar kabi muallif-yaratuvchi huquqlari bemuddat 
himoya qilinadi.