To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

5. Mualliflik huquqi va turdosh huquq obyektlarining intellektual 
mulk sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlari
Intellektual  mulk  obyektlari  ichida  mualliflik  huquqi  obyektlari 
alohida  o'rinni  egallaydi.  U  kishilar  ijodiy  faoliyatining  barcha  foydalana 
oladigan  ma’naviy  ne’matlaming  katta  qismini  o'z  ichiga  oladi.  Odatda 
mualliflik  huquqi  obyektlari  tor  ma’noda  fan,  adabiyot  va  san’at  asarlari 
sifatida talqin  etiladi.  Bu  o'rinda mavzudan  bir  oz  chekingan  holda  shuni 
eslatib  o'tish  o'rinliki,  mamlakatimiz  o'zining  boy  madaniy-ilmiy 
merosiga  ega.  Bu  merosning  katta  qismini  ilmiy-ijodiy  va  ilmiy-badiiy 
asarlar  egallaydi.  Binobarin  badiiy-ilmiy,  ijodiy  faoliyat  o'zbek  xalqi, 
millati  va  hududlarimizda  asrlar  davomida  yashab  kelayotgan  boshqa 
halqlarga juda  qadimdan  xos  bo'lgan  xislatlardir.  Al-Xorazmiy,  Beruniy, 
Ibn  Sino,  Al-Farg'oniy  kabi  mutafakkirlar,  Navoiy,  Bobur,  Mashrab, 
Nodira,  Yassaviy,  Furqat,  Muqimiy,  Ogahiy  kabi  buyuk  so'z  ustalarini 
eslab  o'tish  bu  boradagi  merosimiz  qanday  boy  va  teran  ildizlarga  ega 
ekanligidan  dalolat  beradi.  Bu  meros  tarkibidagi  ko'pgina  asarlar  jahon 
ma’naviy olam insoniyatning tafakkur mahsuli bo'lgan durdona asarlardan 
hisoblanadi.  Garchi  musulmon  huquqida  mulkiy  munosabatlar  batafsil 
tartibga  solingan  bo'lishiga  qaramasdan  ijodiy  faoliyat  natijalari  uning 
ta’siri  ostida  bo'lmaganini  qayd  etib  o'tmoq  lozim.  To'g'ri,  o'sha
230

---

I 
davrlarda ham  plagiat  (adabiy  o ‘g ‘irlik,  birovning  asarlarini  o‘zlashtirish) 
hollari  uchrab  turgan,  biroq  bu  holat  huquq  me’yorlari  bilan  emas,  balki 
ijtimoiy  me’yorlar-birinchi  galda  axloq,  odob  me’yorlari  orqali 
qoralangan.
Binobarin,  ashyoviy  mulkdan  farqli  ravishda  ilmiy  ijodiy  faoliyat 
axloq  me’yorlari  muhofazasi  ostida  bo‘lgan  deb  aytish  mumkin.  Buning 
asosiy  sababi  yuqorida  ta’kidlanganidek,  aslo  ijodiy  faoliyatning  kam 
uchrashi  va  rivojlanmaganida  emas,  aksincha  ijodiy  faoliyat,  ayniqsa 
badiiy  ijodiyot  gurkirab  rivojlangan.  Masalan,  A.Navoiy  o‘z  asarlarida 
zamondoshlari  bo‘lgan  mingga  yaqin  mualliflaming  asarlarini  tahlil  etadi 
yoki  nomini  eslatib  o ‘tadi.  XIX  asming  birinchi  yarmida  Qo‘qon  adabiy 
muhitida  yuzlab  shoirlar  va  shoiralar  ijod  qilgani  ma’lum.  Bunga  sabab 
balki  asarlar  qo'lyozmalar  shaklida  bo'lganligi,  qo‘lyozma  nusxalarini 
qo‘lda hattotlar tomonidan ko‘chirilishi natijasida ular ko‘plab  nusxalarda 
(hozirgi  davr  miqyoslariga  nisbatan)  tarqalmaganligidadir.  Ayni  vaqtda 
mumtoz  adabiyotimizda  bir  ijodkor  boshqa  ijodkoming  asarlaridan 
foydalanib mustaqil asarlar yozish keng tarqalgan (murabba’, muxammas). 
Agar  Hamsashunoslikni  olsak,  eng  zabardast,  alloma  shoirlar  syujet 
umumiyligi  asosida  asarlar yaratishi  keng  rasm bo‘lgan  va bu  holat mulk 
huquqi  badiiy  ijodiyotni  o ‘z  ta’siri  ostiga  olmaganligi  sabablaridan  deb 
hisoblash lozim, deb o ‘ylaymiz.
0 ‘zbekistonda  mualliflik  huquqini  vujudga  kelishi  va  rivojlanish 
tarixiga alohida to'xtalmay, hozirgi  amaldagi  qonunlar bo'yicha mualliflik 
huquqi obyektlarining huquqiy maqomi bilan bog‘liq masalalarga o'tamiz. 
Eng 
avvalo, 
O'zbekiston 
Respblikasida 
mualliflik 
huquqining 
konstitutsiyaviy  asoslarini  ko‘rib  chiqamiz.  Garchi  Konstitutsiyada 
mualliflik  huquqi  haqida  bevosita  gapirilmasa  ham,  bunga  bevosita 
daxldor bo‘lgan talay me’yorlar mavjud.
Konstitutsiyaning  muqaddima  qismida  inson  huquqlariga  sodiqlik 
tantanali  ravishda  e’lon  etiladi.  Ijodkorlik  esa  insonning  xalqaro 
huquqning  umume’tirof  etgan  qoidalaridan,  uning  tabiiy  huquqlaridan 
sanaladi.
Konstitutsiyamizning 
12-moddasida  mualliflik  huquqini  so vet 
davrida  tutib  turgan  kishanlardan  xalos  qilinadi.  Binobarin,  endilikda 
ijodkor muallif qandaydir mafkuralar doirasida cheklab ko‘yilishi mumkin 
emas.
Asosiy  qonunning  29-moddasida  har  bir  fuqaro  fikrlash,  so‘z  va 
•  e’tiqod  erkinligi  huquqiga  ega  ekanligi  mustahkamlanadi.  Bu  esa  ijodiy 
faoliyat  uchun  g ‘oyat  muhim  ahamiyatga  ega.  So‘z  erkinligini  amalga
231

---

oshirishning  eng  muhim  kafolati  bo‘lib  matbuotda,  ommaviy  axborot 
vositalari  orqali  erkin  fikr  bildirish,  o‘z  asarlarini  e’lon  qildirishi 
hisoblanadi. 
Konstitutsiyaning 
67-moddasida 
ommaviy 
axborot 
vositalarining  erkin  faoliyat  yuritishini  belgilab,  senzuraga  yo‘l 
qo‘yilmasligini  ta’kidlaydi.  Bu holat ham ijodkor va ijodiy faoliyat uchun 
tub  ahamiyatga  molik  holda  hisoblanadi.  Ijod  erkinligi  Konstitutsiyaning 
ijtimoiy  huquqlar  bobiga  kiritilgnn.  Aslida  bu  huquq  birinchi  galda  inson 
shaxsi  bilan  bog‘liq  va  binobarin  shaxsiy  huquq  va  erkinliklar  bobiga 
kiritilishi  lozim  edi.  BMT  tomonidan  1948-yilda  qabul  qilingan  “Inson 
huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi”1 (8, 27-modda) va  1966-yilda qabul 
qilingan  “Fuqarolik  va  siyosiy  huquqlar  to‘g ‘risida  xalqaro  Pakt”2  (19- 
modda)  ijod  erkinligini  “inson  shaxsiga  xos  bo‘lgan  qadr-qiymatlardan 
kelib  chiquvchi”  huquqlar  guruhiga  kiradi.  Nazarimizda  shaxsiy  va 
ijtimoiy  huquqlar  o ‘rtasida  o ‘ziga  xosliklar  mavjud.  SHaxsiy  huquqlar 
insonni  shaxs  sifatida  mavjud  bo‘lishining  zarur  shartidir.  Ijtimoiy 
huquqlar  o ‘z  mohiyatiga  ko‘ra  ijtimoiy  manfaatlar  taqozosiga  ko‘ra 
shaxsga  beriladigan  huquqlar  hisoblanadi.  Ijod  qilish  qobiliyati  hech 
qachon,  hech  bir jamiyat  tomonidan  yoki  davlat  tomonidan  hech  kimga 
berilmaydi  va  hech  kim  bunday  imkoniyatga  ega  emas.  Ijodkorlik- 
shaxsning  o ‘zi  bilan  bog'liq  qobiliyat,  bu  qobiliyatni  ro‘yobga  chiqarish 
esa  ijod  erkinligi  orqali  amalga  oshiriladi.  Xuddi  shu  sababli  ham 
Konstitutsiyada  ijod  erkinligi  o ‘mi  to‘g‘ri  tanlanmog'i  shart  deb  talab 
qo'yish uchun asoslar mavjud deb hisoblaymiz. To'g'ri “Iqtisodiy, ijtimoiy 
va  madaniy  huquqlar  to'g'risida  xalqaro  pakt”3ning  15-moddasida  ham 
insonning  o'zi  muallif  bo'lgan  ilmiy,  adabiy  yoki  badiiy  asarlar 
munosabati  bilan  yuzaga  kelgan  ma’naviy  va  moddiy  manfaatlar 
himoyasidan  foydalanish  huquqi  ko'rsatilgan.  Biroq  bu  huquq  ijod 
erkinligi  huquqi  emas,  balki  ijod  erkinligini  amalga  oshirish  natijasida 
vujudga kelgan ijodiy faoliyat natijalariga nisbatan huquqini bildiradi.
Boshqacha  aytganda,  agar  ijod  erkinligi  birlamchi  bo'lsa  mualliflik 
huquqi,  ijrochilik  va  kashfiyotchilik  huquqi  ikkilamchi,  o'ziga  xos  hosila 
huquqdir.  Bu  holatni  XlX-asrda  Germaniyada  vujudga  kelgan  inson 
ijodkorligi  haqidagi  falsafiy  kontseptsiyalarga  ilk  bora  qayd  etildi. 
Faylasuflar, jumladan  subyektiv  idealizmning  taniqli  namoyondasi  I.Kant 
ijod  erkinligi  va  uning  hosilasi  bo'lgan  mualliflik  huquqlariga  muallifni 
yoki  asar  sohibining  iqtisodiy  manfaatlarini  ta’minlovchi  oddiy  mulk 
sifatidagina  emas,  balki  inson  shaxsiing  ifodasi,  mujassami  va  davomi
1 Inson huquqlari to ’g ’risida halqaro Bill. -Toshkent: Adolat.  1992. - B . 10-76.
2 O ’sha to ’plam. -B .33-63.
3 O ’sha to ’plam. - B . 17-32.
232

---

sifatida  qaraganlar.  Ushbu  xulosadan  ular  ijodkor-muallif  o'z  asarini  o ‘z 
shaxsining  bir  qismi  sifatida  himoya  qilish  bo‘yicha  tabiiy  huquqka 
egadirlar  degan  g‘oyani  keltirib  chiqarishdi.  Bu  g‘oya  oxir-oqibatda 
mualliflaming  ma’naviy  huquqlari  (moral)  Ya’ni  nomulkiy  huquqlari 
tizimini ishlab chiqishga juda kuchli ta’sir ko‘rsatdi\
О ‘mi  kelganda  shuni  ta’kidlash  o'rinliki,  Konstitutsiyaning  42- 
moddasida  ijod  erkinligi  tor  ma’noda  talqin  etiladi.  Unda  ijod  erkinligi 
faqat  ilmiy  va  texnikaviy  ijodiyot  sohasiga  qo‘llanadi,  holbuki  ijod 
erkinligining  eng  muhim  sohasi-badiiy  ijodiyotdir.  Shu  munosabat  bilan 
Konstitutsiyaning  29-moddasidagi  fikrlash,  so‘z  erkinligi  va  67- 
moddasidagi  matbuot  erkinligi  badiiy  ijodiyot  sohasidagi  erkinlikni 
nazarda tutmaydimi, ular o ‘z mazmuni  bo‘yicha badiiy ijodiyot sohasidagi 
erkinlikni  qamrab  olmaydimi  degan  savol  yoki  hatto  e’tiroz  tug‘ilishi 
tabiiy.
Biroq  fikrlash,  so‘z  va  matbuot  erkinligi  kengroq  tushunchalar 
ekanligi,  ijodiy  fikrlash,  so'zlar  vositasida  ijod  qilish  va  uni  matbuotda, 
ommaviy  axborot  vositalarida  e ’lon  qilish  alohida  xususiyatlarga  ega 
ekanligini  e’tirof  etsak,  u  holda  yuqoridagi  e’tirozga  o ‘rin  qolmaydi. 
Fikrimizning  isboti  uchun  yana BMTning  “Fuqarolik va  siyosiy  huquqlar 
to‘g ‘risida  xalqaro  Pakt”ning  19-moddasiga  murojaat  etamiz.  Unda 
ko'rsatilishicha,  har bir inson  uz  fikrini  erkin ifoda etish huquqiga egadir; 
huquq davlat chegaralaridan mustaqil  tarzda og‘zaki,  yozma yoki  matbuot 
vositasida  yo  ifodaning  badiiy  shakllari  yoki  o‘z  xohishi  bilan  boshqa 
usullarda  turli-tuman  axborot  va  g ‘oyalami  qidirish,  qo‘lga  kiritish  va 
tarqatish  erkinligini  qamrab  oladi.  Binobarin  ushbu  me’yorda  badiiy  ijod 
sohasidagi  erkinlik  so‘z  so‘z  va  matbuot  erkinligidan  alohida,  mustaqil 
huquq 
ekanligi 
ochiq-ravshan 
ifodalangan. 
Xuddi 
shu 
sababli 
Konstitutsiyada  ijod  erkinligi  ilmiy,  badiiy  va  texnikaviy  ijodiyot 
sohalarida  amal  qilish  haqidagi  mazmunda  tahrir  etilishi  maqsadga 
muvofiq bo‘lur edi.
Yuqorida  biz  mualliflik  huquqini  konstitutsiyaviy  asoslarini  ко‘rib 
chiqdik.  Garchi  asosiy  qonunimizda  u  bilan  bog‘liq  asosiy  qoidalar  o ‘rin 
olgan  bo‘lsa  ham,  bu  borada  o ‘ziga  xos  izchillik,mantiqiy  uzviy 
uyg‘unlikka  rioya  qilinmaganligini  qayd  etish  bilan  birga  sobiq  sovet 
konstitutsiyalarida  mualliflik  huquqlari  bevosita  aks  etganligini  ham 
eslatib  o ‘tmoq  lozim.  To‘g ‘ri  sovet  konstitutsiyalarida  e’lon  qilingan  bu 
huquqlar  deklarativ  xarakterga  ega  edi,  amalda  u  mafkuraviy  va  boshqa 
qator cheklashlar doirasida real ta’minlanmas edi. Hozir esa jamiyatimizda
1 Qarang: Интеллектуальная собственность.  Основные материалы. 4.1. -Новосибирск. ВО Наука.  1993. 22-6.
233

---

mualliflik huquqlarini real amalga oshirilishi uchun barcha shart-sharoitlar 
mavjud  va  Konstitutsiyamizdagi  bu  boradagi  ayrim juz’iy  holatlar  badiiy 
ijodiyot erkinligini  amalga  oshirilishida hech qanday  salbiy  ta’sir ko‘rsata 
olmaydi.  Biroq  real  sharoitlar  huquqiy  me’yorga  muvofiq  bo'lishi  bilan 
birgalikda, huquqiy me’yorlar ham real sharoitlami o'zida to'liq mujassam 
etishi lozim, deb hisoblaymiz.
O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini e’lon etilishi va bozor 
munosabatlariga  o'tilishi  munosabati  bilan  mualliflik  huquqi  bo'yicha 
qonunlami  yangilashga  ehtiyoj  tug'ildi.  Hozirgi  vaqtda  FK,  “Mualliflik 
huquqi  va  turdosh  huquqlar  to 'g ‘risida”gi1  qonun  amal  qilmoqda.  Ular 
xalqaro andozalar asosida tayyorlangan bo'lib, ularda bozor munosabatlari 
sharoitlarida  mualliflar  huquqlari,  fan,  adabiyot  va  san’at  asarlaridan 
foydalanish xususiyatlari to'lik tarzda o'z ifodasini topgan.
Mualliflik  huquqi  haqidagi  AQSh  qonunining  106-moddasida 
mualliflik huquqlari bilan qo'riqlanadigan asarlarga nisbatan mutlaq huquq 
mustahkamlab  qo'yilgan,  bu  mualliflik  ko'paytirish  va  tovushli  yozuv 
orqali  qayta  aks  ettirishga  bo'lgan  huquqni,  asosiy  obyektdan  hosila 
obyektlar  yaratish  huquqini  ham  qamrab  oladi.Biroq  amaliyotda 
kompyuter  dasturlariga  nisbatan  bu  holatni  qo'llash  maqsadga  muvofiq 
emasligi  ayon  bo'lib  qoldi.  Shu  sababli  qonunning  11-moddasiga  binoan 
106-moddasidagi  qoidalardan  istisnolar  ko'zda  tutildi.  Bunga  asosan 
“Dastur  nusxasi  sohibi  tomonidan  EHM  uchun  dastuming  boshqa 
nusxasini  tayyorlash  yoki  adaptatsiya  qilish  (moslashtirish)  yoki  boshqa 
shaxslarga  shunday  harakatlami  sodir  qilishga  ruxsat  berish;  1)  agarda 
bunday yangi nusxa tayyorlash yoki uni moslashtirish EHMda foydalanish 
uchun  zarur  shart  bo'lib,  ulardan  boshqacha  tarzda  foydalanilmasa;  2) 
bunday  yangi  nusxa  yoki  moslashtirish  faqat  arxiv  maqsadlariga  xizmat 
qilsa  va  agarda  kelgusida  EHM  dasturiga  egalik  qilish  g'ayriqonuniy 
bo'lib  qoladigan  holatlarda  barcha  arxiv  materiallari  yo'q  qilib 
yuboriladigan bo'lsa,  mualliflik huquqini  buzish  sifatida  qaralmaydi”  deb 
mustahkamlab  qo'yildi.  Ayni  vaqtda  ushbu  paragrafga  binoan  aynan 
tayyorlangan  nusxa  bu  nusxa  olingan  dastur  nusxasi  bilan  birgalikda 
prokatga  berilishi,  sotilishi  va  boshqacha  tarzda  boshqa  birovga  berilishi 
mumkin  deb  belgilandi.  Moslashtirilgan  dastur  faqat  mualliflik  huquqi 
sohibining ruxsati bilan berilishi mumkin2.
O'zbekistonda  amaldagi Fuqarolik kodeksi  qabul  qilingandan buyon 
o'tgan  qisqa  vaqt  mobaynida  fan,  adabiyot,  san’at  va  boshqa  sohalarda
1  O ’zbekiston R espublikasi O liy M ajlisining Axborotnomasi, 2006 yil, № 7, 372-modda.
2 Qarang:  Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. -М .: Ю р. лит.  1994. 376.
234

---

inson 
ijodiy 
foaliyatining 
namoyon 
bo‘lish 
vositalari 
doirasi 
kengaymoqda, 
ilmiy-texnika  taraqqiyoti 
natij asida  yangidan-yangi 
obyektlar  vujudga  kelmoqda.  Shu  sababli  ham  mualliflik  huquqi  ham 
mualliflik huquqlari obyektlarini ikki hil ma’noda ta’riflash qo‘llanildi:
a)  obyektning  bevosita  o ‘zini  ko‘rsatish,  sanab  o‘tish  (eski  GKda 
shunday  usul qo‘llangan).  Biroq  bunda  yangidan-yangi  vujudga keladigan 
obyektlar qonunlarga o ‘z vaqtida kiritib borilishi kerak.  Bu esa qonunlami 
barqarorligiga salbiy ta’sir qiladi;
b) 
obyektlami 
inson 
tomonidan 
qabul 
qilinish 
yoki 
obyektivlashtirilgan  shakllari  bo‘yicha  ta’rif  berish.  Bunda  umumiy 
belgilarga ega bo‘lgan bir guruh obyektlar umumiy majmuaga jamlanadi.
To‘g ‘ri,  bunda  obyekt  muayyan  emas,  balki  aniqrog'i  muayyan 
obyektlar  guruhi  sifatida  mustahkamlanadi.  Uning  afzalligi  shundaki,  u 
yangi  vujudga  keladigan  obyektlami  ham  qamrab  oladi  va  har  safar 
qonunlarga  qo‘shimchalar  kiritishga  hojat  qolmaydi.  BIMT  tomonidan 
ishlab chiqilgan Namunaviy qonunda,  shuningdek Rossiyaning “Mualliflik 
huquqi  va  turdosh  huquqlar  to‘g‘risida”gi  Qonunida  har  ikkala  usul  ham 
qo‘llanilgan.  Bu  xalqaro  tajriba  FKning  1041  va  1042-moddalarida  o ‘z 
ifodasini topdi1.
Ma’lumki,  tasviriy  san’at  asarlari  va  ulaming  sanoat  nusxalari 
(sanoat ishlab chiqarishda ko‘paytirilgan nusxalari) ham mualliflik huquqi 
bilan muhofaza etiladi. Biroq xalq amaliy san’ati mahsulotlari (kulolchilik, 
naqqoshlik,  o‘ymakorlik)  va  ayniqsa  chevarchilik-hunarmandchilik 
mahsulotlari  (kashta,  so'zana,  palak,  va  h.k.)  ko‘p  hollarda  mualliflik 
huquqi  doirasidan  chetda  qoladi.  Holbuki,  ko‘p  hollarda  bunday 
mahsulotni  yaratuvchi  shaxslar  o ‘z  mahsulotini  yaratishda  ijodkorlik 
qobiliyatlarini  namoyish  etadilar,  azaldan  mavjud  naqshlar,  tasvirlami 
ijodiy boyitib,  yangi,  original,  kishiga estetik zavq,  ma’naviy huzur baxsh 
etuvchi  mahsulotlar  yaratadilar.  Afsuski,  bunday  ijodkorlaming  o ‘zlari 
ham  har  doim  ajoyib  san’at  durdonasini  yaratganlarini  anglab 
etavermaydilar. 
Ular 
ham, 
shuningdek 
bunday 
mahsulotlardan 
foydalanuvchilar ham birinchi  galda  bu  mahsulotlami  iste’mol  qiymatiga, 
foydali  xususiyatlariga  e’tibor beradilar,  nari  borsa bezak buyumi  sifatida 
qaraydilar.  Mana  shunday  mahsulotlar  chet  ellarda  yuksak  qadrlanadi, 
ulaming  chinakam  san’at  asari  sifatida  ko‘pincha  xorijda  ko‘z-ko‘z 
qiladilar.  Biroq  ulami  ijodkorlari  bu  mahsulotlarga  nisbatan  hech  qanday 
shaxsiy  huquqlarga  ega  emaslar.  Xuddi  shu  sababli  ham  chevarlik- 
hunarmandchilik  mahsulotlarining  birlamchi  original  nusxalari  mualliflik 
huquqi bilan muhofaza ostiga olinmog'i lozim.
1  O ’zR FKning 2007 yil  17 yanvardan amalga kirililgan tahririda.
235

---

Ma’lumki,  ko'pgina  badiiy  asarlar  ijrochilar  orqali  kishilarga 
yetkazadilar. Masalan, dramatik asarlar, ashulalar aktyorlar, artistlar orqali, 
ifodali  o ‘qish  orqali,  sahnada  ijro  etish  orqali  kishilarga  yetkaziladi. 
To‘g ‘ri  spektaklni ijro  etgan  aktyorlar bu  dramaning  muallifi  emas.  Biroq 
ulaming  qobiliyatlari,  ijodiy  mehnatlari  tufayli  asar  sahnada  taniladi, 
kishilaming  ma’naviy  dunyosiga  etib  boradi.  Xuddi  shu  sababli  ham 
ijrochilar  fonogramma  tayyorlovchilar,  televizion  ko‘rsatuvlami,  radio 
eshittirishlami  kabellar,  simlar  va  fazo  orqali  kuzatuvchilar  o'z  ijrolari, 
fonogrammalari,  ко‘rsatuv-eshittirishlanga  nisbatan  o'ziga  xos  mulkiy  va 
shaxsiy  huquqlarga  egadirlar.  Bunday  huquqlar  mualliflik  huquqi 
obyektlari  bilan  uzviy  bog'liq,  shu  sababli  ham  butun  dunyo  bo'yicha 
turdosh  huquqlar  deb  ataluvchi  huquqlami  tashkil  etadi  va  ko'pgina 
mamlakatlar kabi O'zbekistonda ham huquqiy muhofaza ostiga olindi.
Mualliflik  huquqi  tamoyillari  deb  uning  negizida  yotgan  asosiy 
qoidalarga  aytiladi.  Bu  tamoyillar ichida  Konstitutsiyaning  42-moddasida 
mustahkamlab  qo'yilgan  ijod  erkinligi  muhim  ahamiyatga  ega.  Uning 
mohiyati  shundan iboratki,  o'z ijodiy  mahsuli mavzusini tanlashda ijodkor 
erkin,  uni  shaklini  belgilashda,  uni  yaratish  uslublarini  tanlashda,  bu 
erkinlik  qonun  doirasida  amalga  oshirilmog'i  lozim.  Ijodkor  o'z  asari 
orqali  Konstitutsiyaviy  tuzumga  qarshi,  zo'ravonlik  yoki  behayolikni 
targ'ib  qilish,  boshqalami  huquqlarini  buzish  maqsadlarini  ko'zlamasligi 
lozim.
Yana  bir  muhim  Konstitutsiyaviy  tamoyillardan  biri  senzuraga  yo'l 
qo'yilmasligi  haqidagi  qoidadir.  Muallif  asami  yaratishda  yoki  e’lon 
qilishda  agarda u  davlat  sirlari,  shaxsiy  sirlar yoxud  boshqalami  qonuniy 
manfaatlari bilan bog'liq bo'lmasa,  oldindan ruxsat olish,  asar mazmunini 
nazoratdan o'tkazish talab etilmaydi.
Mualliflik  huquqining  yana  bir  asosiy  qoidalaridan  biri  -muallif 
huquqlarini  vujudga  kelishi,  uni  muhofaza  etish  asami  yaratish  fakti 
asosida  vujudga kelishi,  unda  qandaydir  rasmiyatchiliklarga rioya  etilishi 
talab etilmasligidir. Ushbu tamoyil FKning  1041-moddasi (yangi tahrir) va 
“Mualliflik huquqi  va turdosh huquqlar to 'g ‘risida”gi  qonunning  (bundan 
keyingi matnlarda Qonun deb yuritiladi) 5-moddasida o'z ifodasini topgan.
Mualliflami  asarlami  yaratish  va ulardan  foydalanishda ma’naviy  va 
moddiy manfaatdorligini ta’minlash tamoyili ham muhim ahamiyatga ega. 
Bunda mualliflami ma’naviy rag'batlantirish:  faxriy unvonlar (xalq  shoiri, 
xalq  yozuvchisi,  xizmat  ko'rsatgan  artist  va  h.k.),  shuningdek  moddiy 
rag'batlantirish,  masalan,  keng  kitobxonlar  ommasi  tomonidan  talab 
bo'lgan  asarlami  qayta  nashr  etish,  mualliflik  qalam  haqi  (gonorari)  ni
236

---

yuqori  stavkalarini  belgilash  nazarda  tutiladi.  Fan,  adabiyot,  san’at 
"  sohasida  eng  yaxshi  asarlarga  davlat  mukofotlari  berish  muhim 
ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu tamoyilni amaldagi ifodasidir.
Mualliflaming  shaxsiy  manfaatlarini  ijtimoiy  manfaatlar bilan  uzviy 
bog'liqligi tamoyili ham mavjud.  Qonun muallifning shaxsiy manfaatlarini 
ко‘riqlash bilan birga ijtimoiy manfaatlar mavjudligini ham e’tirof etadi va 
ma’lum holatlar bo'yicha ulami mustahkamlab qo‘yadi. Masalan:
-asami  muallifning  roziligisiz  va  haq  to‘lamasdan  shaxsiy 
maqsadlarda takrorlash;
-asarlardan  muallifning  ismi-sharifini  ko‘rsatgan  holda  erkin 
foydalanish;
-asarlardan reprografik takrorlash yo‘li bilan foydalanish;
-hamma  bemalol  bora  oladigan  joylarda  doimiy  joylashgan 
asarlardan  erkin  foydalanish  (25,  26,  27,  28-moddalar)  shular 
jumlasidandir.
Mualliflaming  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlarini  har  tomonlama 
muhofaza qilish ham qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan.  Ushbu  tamoyil 
mualliflik  huquqiy  munosabatlari  qatnashchilarining huquq  va burchlarini 
belgilovchi  me’yorlardagina  emas,  balki  subyektiv  huquqlarini  muhofaza 
qilish  bo'yicha  davlat  organlari  zimmasiga  yuklangan  majburiyatlarda, 
buzilgan  muallif huquqlarini  himoya  qilinishini  ta’minlovchi  me’yorlarda 
ham o'z ifodasini topgan.
Mualliflik  huquqi  bo'yicha  munosabatlar  Konstitutsiya  (27,  29,  42, 
67-moddalari  va  boshqalar),  FK  (1041-1081-moddalari1),  “Mualliflik 
huquqi  va turdosh huquqlar to'g'risida”gi  qonun  (yangi  tahrir),  “Elektron 
hisoblash  mashinalari  uchun  yaratilgan  dasturlar  va  ma’Iumotlar 
bazalarining  huquqiy  himoyasi  to'g'risida”gi  qonun,  “Noshirlik  faoliyati 
to'g'risida”gi  qonun,  “Ommaviy  axborot  vositalari  to'g'risida”gi  qonun 
(yangi tahrir) va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Bu borada, 
ayniqsa,  FK  muhim  ahamiyatga  ega.  FKning  bevosita  mualliflik  huquqi 
bilan  bog'liq  munosabatlami  tartibga  soluvchi  me’yorlaridan  tashqari, 
boshqa  me’yorlari  ham  bu  sohada  tartibga  soluvchi  vazifalami  bajaradi. 
Masalan,  fuqarolami  huquq  layoqati  fan,  adabiyot,  san’at  asarlariga 
muallif  bo'lish  huquqi  (FKning  18-moddasi),  moddiy  va  ma’naviy 
zararlami  undirish  bo'yicha  qoidalar  (FKning  14,  1021-moddalari),
1  Shuni  aytish  kerakki,  O ’zbekiston  Respublikasining  yangi  tahrirdagi  “M ualliflik  huquqi  va  turdosh  huquqlar 
to ’g ’risida”gi  qonuni  amalga  kiritilishi  munosabati  bilan  O ’zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksiga  ham   qator 
qo’shim cha  va  o ’zgartilar  kiritildi.  Y a’ni,  Kodeksning  “Intellektual  mulk”ka  bag’ishlangan  bo'H m i  keskin  sifat  va 
m iqdor,  shakl  va  mazmun  o ’zgarishlariga uchradi.  Jumladan,  Kodeksning  1052,  1053,  1054,  1055,  1057,  1064,  1071- 
1 0 7 2 ,1080-1081-moddalari chiqarib tashlandi.
237

---

intellektual  faoliyat  natijalariga  bo‘lgan  mutlaq  huquqlar  haqidagi 
qoidalari (FKning 97-moddasi) shular jumlasidandir.
Fuqarolik  huquqining  1041-moddasiga  asosan  mualliflik  huquqi 
ijodiy  faoliyat  natijasi  bo‘lmish  fan,  adabiyot,  san’at  asarlariga  ulaming 
maqsadi  va  qadr-qiymati,  shuningdek  ifodalanish  usulidan  qat’iy  nazar 
joriy etiladi.
Har qanday  asar mualliflik huquqi  obyekti  sifatida muhofaza etilishi 
uchun  u  ijodiy  faoliyat  mahsuli  bo'lishi  shart.  Shu  sababli  ham  oddiy, 
kundalik  hayotdagi  so‘zlashuvlar,  muloqodar  mualliflik  huquqi  obyekti 
bo‘lib  hisoblanmaydi.  Ijodiy jarayon  bu  eng  avvalo  inson  tafakkuri,  aqliy 
faoliyati  mahsuli,  u  o ‘ziga  xos,  original  xarakterga  ega.  Huquqiy 
adabiyotlarda ijodiy jarayonning ikki holati ta’kidlab ko‘rsatiladi:
a) asar yaratish jarayonining ongli, intellektual xarakteri;
b) yaratilgan asaming yangiligi, originalligi1.
Ijodkor  ijodiy  jarayonning  ongli,  intellektual  xarakteri  shundan 
iboratki,  asar  yaratilishidan  oldin  u  ijodkoming  ongida,  hayolida 
shakllanadi,  vujudga  keladi.  Agar  ma’lum  bir  o ‘y-fikr  asosida  paydo 
bo‘lib,  u  fikr-g‘oya,  fikr-reja,  fikr-qoralama  tarzida  bosqichlardan  o ‘tadi, 
bunda yaratilayotgan asar etilib,  shakllanib boradi2.
Asaming  yangiligi  ijodiy  faoliyatning  zarur  elementi  sifatida 
asaming  yangi  mazmunida,  yangi  shaklida  yangi  g ‘oyalarda,  yangi  ilmiy 
konseptsiyalarda  ifodalanadi  .  Asaming  yangiligi  haqidagi  mezon  mutlaq 
xarakterga  ega  bo'lmay,  nisbiy  xarakterga  ega.  Ilm-fan  sohalaridagi 
asarlarda  yangi  g'oyalar,  echimlar  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘Isa,  adabiy 
asarlarda  va  san’at  asarlarida  shaklan  yangilik  muhim  o‘rinni  egallaydi. 
Masalan,  o ‘tmishda  “Нащва”  -   besh  doston  syujeti  bo‘yicha  A.Navoiy, 
Nizomiy  Ganjaviy  asarlari  bunga  yaqqol  dalildir.  Oybekning  “Qutlug* 
qon”  va  Hamzaning  “Boy  ila  xizmatchi”  asarlarida  syujet  bo‘yicha 
o ‘xshashlik  mavjud,  biroq  asar  shaklan  bir-biriga  o‘xshamaydi.  Shu 
sababli ham mualliflik huquqida shakl bo‘yicha yangilik o ‘ziga xos tarzda 
“birinchi plan”ga chiqadi deyish mumkin.
Asaming  mualliflik  huquqi  obyekti  sifatida  muhofaza  qilish  uchun 
yana  bir belgisi -  bu  uning  obyektiv  shaklda  ifodalanganligidir.  Asardagi 
g ‘oya,  mazmun,  o ‘y-fikr,  obraz  uchinchi  shaxslar  idrok  etish,tanishuvi, 
qabul  qilish  uchun  imkon  bemvchi  ma’lum  bir  obyektiv  shaklda 
ifodalangan  bo‘lishi  shart.  Shu  ma’noda  olganda  hali  muallifning  o ‘y-
1 Граж данское право. Т.2. -М.-.  БЕК,  1994. 321-с.
2  Qarang:  Ш епеткова  Л.  А.  Ф ормирование  художественного  замысла  в  творческом  процессе.:  Автореф.  Д и с... 
канд.  юрид. наук. -М .: ИГП АН .  1972.10-6.
3 Qarang:  С еребровский В. И.  Вопросы авторского права. М .: Наука.  1956. 35-6.
238

---

fikrida  bo'lgan,  biroq  boshqalar  qabul  qilish  uchun  obyektiv  shaklga 
kiritilmagan asar mualliflik huquqi obyekti bo'lib hisoblanmaydi.
FK  1041-moddasining  yangi  tahririga  ko‘ra,  mualliflik  huquqi 
quyidagi  biron-bir  obyektiv  shaklda  bo‘lgan  oshkor  qilingan  asarlarga 
ham,  oshkor  qilinmagan  asarlarga  ham  tatbiq  etiladi:  yozma  (qo'lyozma, 
mashinkalangan  yozuv,  notali  yozuv  va  hokazo);  og‘zaki  (omma  oldida 
so‘zlash,  omma  oldida  ijro  etish  va  hokazo);  ovozli  yoki  video  yozuv 
(mexanik,  magnitli,  raqamli,  optik  va  hokazo);  tasvir  (rasm,  eskiz,  man- 
zara,  tarh,  chizma,  kino,  tele-,  video-  yoki  fotokadr  va  hokazo);  hajmli- 
fazoviy (haykal, model, maket, inshoot va hokazo); boshqa shakllardagi.
Mualliflik  huquqi  g'oyalar,  prinsiplar,  uslublar,  jarayonlar,  tizimlar, 
usullar  yoki  konseptsiyalarga  emas,  balki  ifoda  shakliga  nisbatan  tatbiq 
etiladi.