Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) mulki. Ma’lumki,
bugungi kunda qishloq xo'jaligi va qishloqdagi mulkiy munosabadami
isloh etishga qaratilgan ko'plab qonunlar mavjud bo'lib, ularda bozor
iqtisodiyoti talablariga javob beradigan shirkat, fermer va dehqon
xo'jaliklarini tashkil etish va ulaming faoliyatini rivojlantirish uchun to'la
huquqiy asoslar yaratilgan.
1 O ’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999 yil, № 5 ,1 10-modda.
98
0 ‘zbekiston Respublikasining Er kodeksi, “Qishloq xo'jaligi
kooperativi (shirkat xo'jaligi) to'g'risida”, “Fermer xo'jaligi to'g'risida”,
“Dehqon xo'jaligi to'g'risida” va “Xo'jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to'g'risida”gi Qonunlar shular
jumlasidandir.
Bu huquqiy hujjatlarning bosh maqsadi qishloqda chinakam
mulkdorni, yerga, mulkka hamda ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan
haqiqiy egalik tuyg'usini shakllantirishdan iboratdir.
O'zbekiston Respublikasining “Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat
xo'jaligi) to‘g ‘risida”‘gi 1998-yil 30-apreldagi qonuniga muvofiq, qishloq
xo'jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) tovar qishloq xo'jaligi mahsuloti
etishtirish uchun pay usuliga va asosan oila (jamoa) pudratiga,
fuqarolaming ixtiyoriy ravishda birlashishiga asoslangan, yuridik shaxs
huquqlariga ega mustaqil xo'jalik yurituvchi subyekt ekanligi belgilab
qo'yilgan. Ular faoliyatining qonuniy asoslari tegishli qonun hujjatlari va
ustavi bilan tartibga solinadi. Ustav qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat
xo'jaligi) faoliyatini tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatdir. Qishloq
xo'jaligi kooperativining (shirkat xo'jaligining) mustaqil balansida aks
ettiriladigan asosiy jamg'armalar, aylanma mablag'lar hamda boshqa
boyliklar shu kooperativning (shirkatning) mulki hisoblanadi.
Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) tijoratchi tashkilotlar
sirasiga kiradi va ular tashkil etilishining umumiy huquqiy asoslari
O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida ham belgilab
qo'yilgan. Kodeksning 42-moddasiga binoan yuridik shaxs mulkdor
tomonidan yoki uning tomonidan vakolat berilgan organ tomonidan tashkil
etilishi mumkin. Uning muassislari bo'lib mulkdor, xo'jalik yuritish yoki
operativ boshqarishda mol-mulki bo'lgan shaxslar, tegishli vakolat olgan
boshqa shaxslar ishtirok etishlari mumkin.
Qishloq xo'jaligi kooperativining (shirkat xo'jaligining) mol-mulki
asosiy jamg'armalar qiymati, etishtirgan mahsuloti, uni sotishdan tushgan
daromadlar (foyda), a’zolaming pul va moddiy badallari, bank kreditiari,
qimmatli qogozlar hisobidan hamda kooperativning (shirkatning) ustavida
nazarda tutilgan boshqa faoliyat natijasida va qonunlarda taqiqlanmagan
boshqa manbalar hisobidan hosil bo'ladi. Kooperativ (shirkat) mol-mulkini
shakllantirishda yuridik hamda jismoniy shaxslar shartnoma asosida pul va
moddiy badallar kiritish yo'li bilan ishtirok etishlari ham mumkin.
Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) tomonidan tashkil
etiladigan korxonalar va tashkilotlaming
mol-mulki,
shuningdek
1 // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998 yil, №5-6, 84-modda.
99
xo‘jaliklararo korxonalar va tashkilotlaming mol-mulki ulaming ulushli
ishtirokiga muvofiq shu kooperativning (shirkatning) mulki hisoblanadi.
Mol-mulk hamda mulkiy huquqlar kooperativ (shirkat) xo'jaligi
faoliyatining iqtisodiy-moliyaviy asosini tashkil qiladi va uning yuridik
shaxs sifatidagi eng muhim xususiyatlaridan biridir. Kooperativ (shirkat
xo'jaligi) mol-mulklari asosini uning a’zolari (paychilari) tomonidan
qo'shilgan pay badallari tashkil etadi va ushbu badallar pul shaklida ham,
shuningdek natural shaklda ham bo'lishi mumkin. Shuningdek, intellektual
mulklar (ixtirolar, sanoat namunalari, foydali modellar va hokazolar)
shaklidagi badallar qo'shilishiga ham yo'l qo'yiladi.
Tarkibiga qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkat xo'jaliklari),
mulkchilikning turli shaklidagi boshqa korxonalar va tashkilotlar kirgan
uyushmalaming mol-mulki ulaming umumiy (ulushli) mulki hisoblanadi.
Tarkibiga faqat kooperativlar (shirkatlar) kirgan uyushmalaming mol-
mulki, agar uyushmalaming ta’sis hujjatlarida yoki qonun hujjatlarida
boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, shu kooperativlarga
(shirkatlarga) umumiy (ulushli) mulk huquqi asosida qarashli bo'ladi.
Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) yuridik va jismoniy
shaxslardan mol-mulkni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda olish,
ijaraga yoki vaqtincha foydalanishga olish huquqiga ega.
Qishloq xo'jaligi kooperativida (shirkat xo'jaligida) umumiy majlis
qarori bilan quyidagilardan tarkib topadigan ustav jamg'armasi (kapitali)
shakllantiriladi:
-pay jamg'armasi;
-tuproq unumdorligini oshirish tadbirlarini o'tkazish, irrigatsiya
inshootlarini saqlash, yangi irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlarini loyihalash
va qurish, texnika olish, ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini
rivojlantirish, boshqa umumiy ijtimoiy va xo'jalik vazifalarini hal etish
uchun mo'ljallangan bo'linmas jamg'arma.
Mulkiy pay qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) har bir
a’zosining kooperativ (shirkat) pay jamg'armasi qiymatidagi ulushini
belgilaydi va kooperativ (shirkat) a’zosiga kooperativning (shirkatning)
yakuniy daromadidan (foydasidan) dividendlar tariqasida tegishli ulushni
olish huquqini beradi.
Mulkiy pay miqdorini aniqlash, paylar bo'yicha dividendlar to'lash
tartibi, shartlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Qishloq xo'jaligi
kooperativi (shirkat xo'jaligi) har bir a’zosi mulkiy payining aniq miqdori
kooperativning (shirkatning) a’zosiga mol-mulkning muayyan ulushiga
hamda xo'jalik oladigan umumiy daromadning (foydaning) tegishli
100
qismiga bo'lgan uning huquqini mustahkamlab qo'yuvchi, nomi yozilgan
guvohnoma berilgan holda kooperativning (shirkatning) yuqori boshqaruv
organi qarori bilan belgilanadi.
Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) daromadining
(foydasining) paylar bo'yicha dividendlar to'lash uchun mo'ljallangan
qismi yil yakunlariga ko'ra taqsimlanadi va mulkiy payning miqdoriga
mutanosib ravishda to'lanadi.
Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) a’zoligidan chiqish
fermer xo'jaligi yoki yangi qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi)
tashkil etish maqsadida amalga oshirilgan hollarda mulkiy paylar qonun
hujjatlariga muvofiq ajratib beriladi.
Qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) a’zosining mulkiy
pay ini meros qilib olish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda faqat uning
qiymatidagi ifodasida amalga oshiriladi.
Har bir tadbirkor, dehqon, fermer o'zining buzilgan huquqlarini
tiklash, yetkazilgan moddiy va ma’naviy zarami undirish haqida,
mansabdor shaxslaming noqonuniy qarorlari va xatti-harakatlari ustidan
sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilishga haqli.
Tahlil natijalariga ko'ra, dehqon va fermerlar huquqiy saviyasining
etarli
emasligi,
joylarda
huquqiy
xizmatning
yaxshi
yo'lga
qo'yilmaganligi,
ta’minotchi,
xizmat
ko'rsatuvchi
tashkilotlaming
monopolistik mavqega ega ekanligi, dehqon va fermerlaming ular bilan
munosabatlami
buzmaslikka
intilishlari,
shartnomalaming
sifatsiz
tuzilayotganligi, dehqon va fermer xo'jaliklari uyushmalaming o'z
vazifalarini lozim darajada bajarmayotganligi dehqon va fermerlar huquq
va manfaatlarini himoya qilishning samaradorligini oshirishni talab
etmoqda.
Shirkat, dehqon va fermer xo'jaliklari ishtirokidagi xo'jalik
nizolariga oid ishlami ko'rishda xo'jalik sudlari moddiy va protsessual
qonun talablariga rioya qilishdan tashqari dehqon va fermerlaming
buzilgan huquqlarini himoya qilishning barcha huquqiy choralarini ko'rish
maqsadga muvofiqdir.
2005-yil 8-noyabrda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkatlari)ni fermer xo'jaliklariga
aylantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi! PQ-215-sonli Qarori qabul
qilindi. Unga ko'ra, Respublikada fermer xo'jaliklarini jadal rivojlantirish
uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida, shuningdek zarar ko'rib
ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz qishloq xo'jaligi kooperativlari
1 //O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005 yil, 45-son, 339-modda.
101
(shirkatlari)ni fermer xo‘jaliklariga aylantirish Dasturiga muvofiq, qishloq
xo‘jaligida iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish bo'yicha Respublika
komissiyasining O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi
vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar
Kengashi va viloyatlar hokimliklari bilan birgalikda tayyorlangan 1-
ilovaga muvofiq, zarar ko'rib ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz
qishloq
xo'jaligi
kooperativlari
(shirkatlari)ni
2006-yilda
fermer
xo'jaliklariga aylantirish nazarda tutildi va butun mamlakat hududi bo'ylab
428 ta ana shunday shirkatni o'z ichiga oldi. 2-ilovaga muvofiq, 2006-
yilda qayta tashkil etiladigan qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkatlari)
hududida ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasi obyektlarini barpo etish
belgilandi.
Shuningdek,
qishloq
xo'jaligida
iqtisodiy
islohotlami
chuqurlashtirish bo'yicha Respublika komissiyasiga Qoraqalpog'iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar hokimliklari bilan kelishilgan
holda qayta tashkil etiladigan qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkatlari)
ro'yxatini kengaytirish bo'yicha tegishli o'zgartishlar kiritish huquqi
berildi.
Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va
tumanlar hokimlari, O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi
vazirligi, Fermer xo'jaliklari uyushmasi rahbarlari zimmasiga:
-belgilangan ilovaga muvofiq ikki oy muddatda qishloq xo'jaligi
kooperativlari
(shirkatlari)ni
fermer
xo'jaliklariga
aylantirishni
O'zbekiston Respublikasining “Fermer xo'jaligi to'g'risida”gi Qonuni
talablariga to'la muvofiq tarzda amalga oshirilishi;
-fermer xo'jaliklarini tashkil etishga da’vogarlar o'rtasida ochiq va
oshkora tanlovlar o'tkazilishi, g'oliblami aniqlashda xolislik va
haqqoniylik tamoyillari qat’iy ta’minlanishi;
-shirkat xo'jaliklarini tugatish ishlari qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda o'z vaqtida va to'liq yakunlanishi uchun shaxsiy javobgarlik
yuklandi.
Shuningdek,
O'zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasi,
Qoraqalpog'iston
Respublikasi
Vazirlar
Kengashi
va
viloyatlar
hokimliklari bilan birgalikda “O'zdonmahsulot” AK bo'linmalari bilan
qayta tashkil etiladigan qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkatlari)
o'rtasida avval tuzilgan shartnomalarga teng hajmda davlat ehtiyojlari
uchun 2006-yil hosilidan boshoqli don xarid qilish uchun yangi tashkil
etilgan fermer xo'jaliklari bilan shartnomalar imzolanishini ta’minlash
lozimligi belgilab qo'yildi.
102
Do'stlaringiz bilan baham: |