TAQ DIR, TAQ DIR, M U NCH A
SH AFQ ATSIZSAN?
(«К о ‘z y o s h i to m g a n h ik o y a la r » tu rk u m id a n )
S ta lin o ‘lgan, Beriya otilgan, m ahbuslarga munosabat
bir qadar yumshagan paytlar. Avgust oyida lagerimizga
respublika ichki ishlar vazirining o ‘rinbosari general Jaqsiliq
Stepanov kelib, m ahbuslar bilan suhbatlashdi. Q amoq ichidagi
qamoq, y a’ni kechasi m ahbuslar ustidan qulflab q o ‘yilgan
baraklar derazalaridan tem ir panjaralar yaqin kunlarda
olib tashlanishini aytdi. U QozogNstonning Rossiya bilan
chegaradosh Pavlodar viloyatida, Irtish daryosi b o ‘ylarida
katta b o ‘lgan, ruslashib ketgan qozoq oilasida tu g‘ilgan
edi. U yetkazgan xushxabardan quvongan m ahbuslar qarsak
chalib, m innatdorchiliklarini izhor qildilar.
- Yaxshi kunlam i kutinglar. Hamm angizning tergov
m ateriallaringiz
ittifoq
komissiyasi
tom onidan
k o ‘rib
chiqilyapti. U lar bizdan har biringiz to ‘g ‘ringizda fikr
so ‘rashadi. H ozir yuzdan ortiq odam sizlarga xarakteristika
yozish bilan band. Iltimos, tartib-qoidani buzmanglar. 0 ‘zini
yaxshi, intizomli tutganlar vaqtliroq erkinlikka chiqadi lar.
H ar kim o ‘z mutaxassisligi b o ‘yicha ish k o ‘rsatishi kerak.
Norqobil degan zek o ‘m idan turib, qo‘lini ko‘tardi. U
asli term izlik bo‘lib, Am udaryo portida qayiqchi b o ‘lib
ishlagan. Vazifasi - kem ada kelgan yuklam ing A fg‘onistonga
tegishlisini qayiqda narigi qirg‘oqqa o ‘tkazib topshirish. U
josuslikda ayblanib, o ‘n besh yil m uddatga hukm qilingan.
Ya’ni, aybi - daryoning naryog‘ida afg‘on savdogaridan bir
kostum bilan tufli sotib olgani. Chet ellik shubhali odam
43
bilan aloqada b o ‘lgansan, deb ayblangan edi. Hozir u qirq
yoshdan oshgan. Hamon muddat ustiga m uddat oladi.
Yigirma yillik qamoq uni professional m ahbusga aylantirgan.
U josus so ‘ziga ko‘nikib ketgan. 0 ‘zini chinakam josus
b o ‘lsam kerak, deb o ‘ylardi. Va bunga ishonardi. Norqobil,
asosan, lager tarbiyasini olgan. Blatnoylar tilini mukammal
egallagan. Ozodlik, erkinlik, degan so‘zlar endi uning uchun
o ‘z m a’nosini y o ‘qotgan edi. U butunlay «lager o ‘g ‘li»
b o iib ketgan.
- Grajdanin general, siz hozir, har biringiz o ‘z muta-
xassisligingizni ishga solib xizm at qiling, dedingiz. M enga
topshiriq bering, o ‘z mutaxassisligim sohasida o ‘zimni oqlay.
General Stepanov uning so‘zlarini eshitib, qiziqib so ‘radi:
- M utaxassisligingiz qanday? A lbatta foydalanamiz.
- Shpionman, grajdanin general. Topshiriq bering, bajar-
masam gad budu.
M ingga yaqin mahbus qarsillab kulib yubordi. General
uning chala-chulpa o iis c h a gaplari-yu so ‘kinishlaridan
zavqlanib kulardi.
- Nega kulasizlar? Chego smeetes gadi, ex vi podonki.
Uning blatnoy do‘stlari esa:
- Vo daet zaraza, shuruy, shuruy natsmen, - deya uni
rag‘batlantirishar edi.
General ketdi. Zeklam ing ko‘nglida allaqanday erkinlik
uchquni qoldi.
Ellik uchinchi yilning qishi ju da o g ‘ir keldi. H ar kuni
shamol aralash qor b o ‘ralaydi. Yoningda turgan odamni ham
ko‘rolmaysan.
Bunday paytlarda soqchilar soni k o ‘paytiriladi.
Q or tingan paytlarda tuman bosadi. Lager devorlaridagi
kuchli projektorlar zona ichini yoritish u yoqda tursin,
projektom ing o ‘zi qog‘ozga tomgan y o g ‘dek arang ko‘rinadi.
Tumanda adashib qolgan m ahbuslar yoT topolmay, tikanli
simlar bilan to ‘silgan devor yoniga borib qolishar, simga
44
tegib ketganda trevoga zangi o ‘zidan o ‘zi chalinib, lager
bo‘ylab uzoq vaqt jaranglab turadi. Devor burchagidagi vish-
kada soqchilar avtomatdan o ‘q uzadilar.
M ahbuslar yashaydigan o ‘n bir barakdan to oshxonagacha
o ‘n bitta tem ir arqon tortiladi. M ahbuslar oshxonaga shu
arqonni ushlab boradilar. Agar arqondan q o ‘llari chiqib
ketsa, to tuman tarqaguncha y o ‘l topolmay sarson bo‘lib
yuraveradilar. M ahbuslar o ‘n bir barakdan tortilgan arqon-
lam i quyosh nuriga o ‘xshatishardi. B a’zilar chum olilardek
o ‘n bir joydan oshxona tom on o ‘rm alayotganlarga qarab: bu
yerda ham ma y o ‘llar komm unizm ga olib boradi, deb piching
qilishardi.
Tuman chog‘lari mahbuslar qochmasdi. Q ochganlam ing
qancha-qanchasi cho‘lda muzlab, qashqir-u shoqollarga yem
b o ‘lishgan.
Fayzsiz bunday qish oqshom larida yuragi shundog‘am
g ‘amga toMgan zeklar murdadek qim irlamay o ‘tiraverardilar.
Ishga olib chiqilgan m ahbuslar to tuman tarqamaguncha
olib kelinmasdi. Kon oldidagi atrofi tikanli sim bilan o ‘ralgan
m aydonchada qorga k o ‘milib, och-nahor o ‘tirib, tuman tar-
qashini kutardilar.
Zeklar yashaydigan baraklar qanchalik yoritilmasin,
odam lar ko‘ksini yoritolmasdi. Ular negadir q o ‘shni uyda
o ‘lik yotgandek bir-birlari bilan shivirlab gaplashishardi.
Uzoq yillar qam oqlarda yashaganlar bu holga k o ‘nikib
ketishgan edi. Ayniqsa, g ‘arbiy ukrainaliklar erkinlikdan
tamoman umidlarini uzgan edilar. Shu topda ulardan biri
nara (to‘rt kishi yotishiga m o‘ljallangan ikki qavatli so ‘ri)
ustida chalqancha yotgancha shiftga tikilib «Dvlyu ya na
nebo» degan ukrainlam ing eng sevgan g ‘amgin q o ‘shig‘ini
kuylayapti. Bu qo‘shiqni tinglagan har qanday tosh yurak
odam ham yum -yum yosh to ‘kardi.
Odamzod qiziq b o ‘larkan-da! Shundoq azobli, ayanchli
dam larda ham bir-birlari bilan jiqqam usht boMardilar.
45
Barakdagi kattakon bak suvga to ‘ldirib q o ‘yiladi. Uning
pastidagi jo ‘m rakka bandi zanjirlangan va qulflangan krujka
osib q o ‘yilgan. K o‘pincha musulmon dinidagi 0 ‘rta osiyo-
liklar, kavkazliklar, tatarlar shu bak oldida ch o ‘kkalab tahorat
oladi lar.
Boshqa dindagilar, biz suv ichadigan idishni harom
qilding, deb to ‘polon qiladilar. M ushtlashish boshlanadi.
Soqchilar barakka kirib, qonga belangan janjalkashlam i ajra-
tadilar. Bir, ikki zekni haydab opchiqib ketadilar.
Barak derazalaridagi panjaralarni olib tashlashga, ba-
rakni qulflam aslikka s o ‘z bergan ichki ishlar vazirining
o ‘rinbosari, general v a’dasini bajarm adi. M ahbuslar kech-
qurun barakka kelishlari bilan nazoratchilar ulam i sanab,
ustilaridan qulflab q o ‘yishadi. Ham m a hojat ishlari shu
yerning o ‘zida b o ia d i.
Men о ‘sha paytda «M adaniy tarbiya» b o iim id a rassom
edim. Vazifam qaysi brigada qancha ruda qaziganini sahar-
gacha katta-katta shchitlarga yozib, zonaning k o ‘rinarli
joyiga ilib q o ‘yish edi.
Sovuq shundoq zaptiga olgan dekabr kechasi edi.
Oltinchi barakda qiy-chuv b o iib qoldi. M ahbuslam ing
dod-voylarini eshitib, o ‘sha tom onga yugurdim. Barakda
y o n g in b o iay o tg an edi. M ahbuslar etik bilan tepib, oynalari
sindirilgan derazalardan buralib-buralib qop-qora tutun
chiqardi. O i ichida qolganlar yordam so ‘rab qichqirishardi.
Qor
qalin
yoqqan
paytlarda
mahbuslarga
piyma
(valenka - tagcharmi y o ‘q namat etik) berilardi. Ilashgan qor
barakka kirganda erib, valenkalar jiqqa h o i b o iib ketardi.
M ahbuslar ulami quritish uchun barak pechi ustiga qator
terib qo‘yardilar. Y o n g in ana shu valenkalardan boshlangan
edi.
Nazoratchi starshina Demyanov yonayotgan barakka
qarab, moxorka tutatib turardi.
- Eshikni ochm aysanm i? - deya unga baqirdim.
4 6
- H aqqim yo‘q. M axsus buyruq b o ‘lm aguncha ochol-
mayman, - deya q a t’iy javob qildi u.
- Yetmish ikki odam b o ‘g ‘ilib o ‘ladi-ku! Nahotki rah-
m ing kelmasa? Bu ishing uchun hali javob berasan, - dedim
g ‘azab bilan.
- M en buyruqni bajaraman. Bu fashistlar kuysa kuya-
versin, yonsa yonaversin. Barakdan yetmish ikkita kalla
bilan bir yuz qirq to ‘rtta oyoq topilsa b o ig a n i. U yog‘i
bilan, o ‘lik-tirigi bilan ishim yo‘q.
Zona devoridagi soqchi bo‘layotgan voqeani kuzatib turgan
ekan. Telefonda shtabga xabar qilibdi. Zudlik bilan navbatchisi
yetib keldi. Demyanovga eshiklami och, deb buyruq berdi.
Dadajon ham shu barakda yashardi. U bir yarim oydan
beri to ‘shakka yotib qolgan, hassaga tayanib, arang oshxonaga
borib kelardi. K o‘pincha hamyurtlari unga ovqatni keltirib
berardilar.
D adajonga nim a b o ‘ldiykin, deb tashvishlana bosh
ladim.
Barak eshigi o ‘t o ‘chirish qoidalariga rioya qilinmay
o ‘m atilgan edi. Eshiklar ichkariga ochilardi. Bu barakni mah
buslam ing o ‘zlari qurgandilar. Prorab qancha tayinlamasin,
quloq solmagandilar. Yong‘in chiqqanda, yo yer qimirlagan
paytda ichkaridagilar o ‘zlarini eshikka uradilar, shunda eshik
yopilib qolib, ochishning iloji b o ‘lmaydi. M ahbuslar barakda
o ‘zlari uchun o ‘zlari qopqon yasagan edilar. Bir soldat lorn
olib kelib eshikni buzdi. Ichkaridan tutunda holsizlanganlar
biri birini itarib, tashqariga chiqa boshladilar, to iib oqayotgan
anhor qirg‘o g ‘i o ‘pirilganday b o ‘ldi. O dam lar tinmay yo‘ta-
lishar, o ‘qchishardi. U lar orasida Dadajon ko‘rinmasdi.
Deyarli ham ma m ahbuslar tashqariga chiqdi. Dadajon y o ‘q.
Nazoratchi m ahbuslam i bir-bir sanadi. U lam ing soni yetmish
bitta edi.
- Dadajon y o ‘q, ichkarida qolib ketibdi, - dedim. Bata-
reya chiroq ushlagan to‘rt soldat gaz niqob kiyib barakka,
4 7
tutunlar orasiga kirib ketdi. Sal fursatdan keyin hushidan
ketgan Dadajonni ko‘tarib chiqishdi. Qalin qor bosgan yerga
yotqizishdi. Shoshib bordim-u bushlat bog‘ichini yechib,
ko‘kragiga quloq tutdim. Yuragi urmasdi. Lekin tani hali issiq
edi. Bilagini ko‘tarib, tomirini ushlab k o ‘rdim. 0 ‘ttiz uch yil
dukillab muttasil urib turgan yurak endi urishdan to ‘xtagan
edi. Uning ochiq qolgan ko‘zlariga qaradim. Tun qorong‘usida
ko‘zlarida qanday ifoda qotib qolganini bilolmadim. Qaboq-
larini kaftim bilan pastga qarab siladim. Yetdim, deganda
yiqilgan Dadajonning bu dunyoga to ‘ymagan, erkinlik yo‘liga
intizor tikilgan ko‘zlari endi bir umrga yumildi.
Gam izondan kapitan Rasulov yetib keldi. Qator yot
qizib q o ‘yilgan, tinmay o ‘qchiyotgan o ‘ttiz besh choqli
m ahbusning boshiga borib, bir-bir qarab chiqdi. Dadajonning
tepasiga kelib, uzoq tikilib qoldi.
Bosh vrach Shkarin holsiz yotganlam ing hammasini sa
nitar zam bilda kasalxonaga j o ‘nata boshladi.
Lager uyg‘onib ketgan. M ahbuslar panjarali derazalardan
bu tom onga jim gina qarab turishibdi.
Dadajonni zambarga yotqizishdi. Bir tom ondan o ‘zim
ko‘tarishib, o ‘likxonaga obordik.
Soat sakkizda barcha baraklam ing eshigi ochildi.
Oltinchi barak lop etib yondi-yu, alanga ichida qoldi.
Achimsiq tutun hidiga to ‘Igan lager ustida, tum anlar or-
qasidan tong yorishib kelardi.
Bir yurtning odami har qanday sharoitda ham bir-biriga
qayishar ekan. Biron soatlar o ‘tib, kapitan Rasulov qog‘ozga
o‘roqli bir narsa berib ketdi. Ochib qarasam, sakkiz m etr oq
surp. Dadajon uchun kafanlik edi bu. Hali ham tuman tarqagani
yo‘q. Ancha baland ko‘tarilib qolgan quyosh tuman pardasi
orqasidan xuddi qizdirilgan chaqadek bo‘zrayib ko‘rinadi.
- Kafanlikni men olib kelganimni birov bilmagani
durust, - dedi u yoq-bu yoqqa alanglab Rasulov. - M arhum-
ning jasadini soat uchlarga tayyorlanglar.
4 8
To soat uchgacha marhum Dadajonni yuvib, kafanlab,
janozasini o ‘qidik. Brichka aravada darvozadan olib chi
qishdi. Vaxtada tunda eshiklam i ochmay, shuncha odamga
shikast yetkazgan, Dadajonning oMimiga sabab b o ‘Igan
nazoratchi starshina Demyanov turardi. Brichkani qo‘riqlab
borayotganlarga tanbeh berdi:
- Kafanni ochib qaranglar. Badaniga shtik sanchib
ko‘ringlar, m ug ‘ombirlik qilayotgan b o ‘lmasin.
Rasulov:
- Tekshirib ko‘rilgan, xotirjam bo‘l, - deb javob qildi.
Uni dafn qilishga meni olib chiqishdi. Ana shunda
Rasu-lovning
m illatga qayishishiga
tan
berdim.
G o‘r
qazish, murdani k o ‘mish uchun buxorolik uchta soldatni
yuborayotgan edi. Ulardan biri Q u r’onni ju d a chiroyli tilovat
qilar ekan.
Tuman tarqagan. Oftob qor bosgan oppoq cho‘lda ko‘zni
qamashtiradi.
Q abristonga kelganim izda generalning iti ko‘milgan joyga
qaradim. Juda chiroyli qilib gumbaz k o ‘tarilibdi. Befarzand
general oTimi oldidan, «M endan qolgan pullam i sarf qilib,
sodiq itimga yodgorlik o ‘m atinglar», deb vasiyat qilgan ekan.
Yodgorlik yaqiniga bordim. Qora marm ar toshga shunday
so ‘zlar o ‘yib yozilgan:
«M ening sodiq va vafodor d o ‘stim, o ‘ttiz yetti qochoq
mahbusni tutib bergan va o ‘zi yovuz mahbus qo‘lida halok
boTgan Jek nomli itga m innatdor do‘sti general mayor
M aksim M ixaylovich Rechnikovdan».
Atrofga qarayman. Bu qabristonga akademik Tupo-
lyovning iste’dodli shogirdi, M ehnat qahramoni Dudinsov
ko‘milgan.
SSSR
xalq
artisti
Vera
Kvitko,
Valeriy
Chkalovning samolyotini ham isha uchishga sinchkovlik
bilan tayyorlaydigan aviatsiya mayori Stepanov, Buxoroda
rishta kasalini tugatishda katta xizm at ko‘rsatgan Rustam
A zim zodalar shon-sharafsiz ko‘milgan. U lam ing qabri qani?
4 - S’.
Do'stlaringiz bilan baham: |