To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»

A h m a d
33

---

-   Tashkent  ulkan  qala,  A stana  qala, -  dedi.
Qopdan  itning  qotib  qolgan  o ‘ligini  olib,  tuproq  ustiga 
qo‘ydim.
-   Bu  it  generalim izning  iti.  Qochgan  m ahbuslam i 
tutishda  bunga  teng  keladigan  it  topilmasdi.  Lagerdan 
qochgan  bir  mahbus  uni  lorn  bilan  urib,  o ‘ldirib  q o ‘ygan. 
Ablah,  haligacha  qoMga  tushgani  y o ‘q.  General  M oskva 
kasalxonasida  operatsiya  b o ig a n .  Hali-beri  kelmas  emish. 
Boshliqlarim iz  itning  o ig a n in i  telefonda  aytib,  undan 
ko‘ngil  so ia sh d i.  « K o iin a rli  joyga  k o ‘minglar,  borganimda 
o ‘zim  unga  yodgorlik  o ‘m ataman»  degan  telegram m a  keldi. 
Bechora  befarzand  edi.  Shu  it  bilan  ovunardi.  Endi  unga 
qiyin  b o id i.
-   Itmi  yo  generalning  o ‘zi  befarzandm i? -  deym an  ki- 
noya  bilan.  Nazoratchi,  tiling  qursin,  zahargina  ekan,  dedi 
gapim  malol  kelganidan.
Ahvolimdan,  qilayotgan  ishim dan  o ‘z-o‘zim ga  xo‘rligim 
keldi.  A zizning  boshi  yerda,  itning  boshi  mis  tovoqda,  deb 
shuni  aytsalar  kerak-da.  Necha  ming  odam  xor-zorlikda  mis 
konlarida  o ‘pkasi  zanglab  jo n  beryapti.  U lam ing  qadri  shu 
itchalik  y o ‘q.
Bunda  generallar,  polkovniklar  am aldom ing  o ig a n   itiga 
motam  tutadilar.  Egasiga  ham dardlik  izhor  qiladilar.
Itni  k o ‘mib  orqaga  qaytyapmiz.
-   Juda  yuzaga  k o ‘mding,  ch iro g im .  Tunda  qashqirlar 
tuproqni  timdalab  ochib,  itni  yeb  ketadilar.  Tuproq  ustiga 
o g irro q   tosh  bostirib  q o ‘yish  kerak  edi.  Bu  ishing  uchun 
general  seni  sog‘  q o ‘ymas-ov.
Oradan  ikki  haftacha  vaqt  o ‘tib,  nazoratchi  m enga  bir 
«xushxabar»  yetkazdi.  Generalni  Kislovodsk  sanatoriysida 
birov  palatada  so ‘yib  ketibdi.  Bu  ishni  lagerdan  qochganda 
itni  o id irg a n   mahbus  qilgan  b o iish i  kerak,  deb  gumon 
qilishayotgan  emish.
Butun  nafratimni  hazilga  qorishtirib  dedim:
34

---

-   OMigini  shu  yerga  olib  kelishsa,  itining  yoniga  o ‘zim 
yaxshilab  k o ‘mib  q o ‘yardim.  Tepasiga  «Bu  g o ‘rda  ikkita  it 
yotibdi»  degan  lavha  q o ‘yardik.
Nazoratchi  sergaklandi.
-   Sen  bolaga  o ‘n  yil  kamlik  qilayotganga  o ‘xshaydi.  Bu 
gaping  uchun  yana  o ‘n  yil  q o ‘shib  qo‘yishlarini  bilasanmi?! 
O g‘zingga  ehtiyot  b o ‘l.  Eshitsa  seksotlar  darrov  sotadi. 
Aytgancha,  ko‘mib  kelgan  itimizni  o ‘sha  kechasiyoq  sho- 
qollar  yeb  ketibdi.
B izning  barakda  o ‘n  yil  m uddatini  o ‘tab  b o ‘lgan, 
bugun-erta  ozodlikka  chiqishni  sabrsizlik  bilan  kutayotgan 
D adajon  degan  andijonlik  kishi  bo r  edi.  U  bilan  k o ‘p 
gaplashardik.  U  m eni  pochcha,  deb  atardi.  U  ertadan 
kechgacha  g ‘im irsib,  ketishga  tayyorlanardi.  Yo‘lda  kiyib 
ketish  uchun  o ‘ziga  brezent  q o ‘lqopdan  shippak  tikdi. 
Xom  surp  choyshabdan  k o ‘ylak  tikdirdi.  Y ashiklardan 
k o ‘chirib  olgan  fanerdan  chem odan  yasadi.  B olalarining 
oldiga  quruq  borm asin,  deb  barakdagi  biz  m ahbuslar 
baholi  qudrat  bir  s o ‘m dan,  ikki  s o ‘m dan  pul  to ‘plab, 
c h o ‘ntag iga  solib  q o ‘ydik.
-   Pochcha, -  derdi  ajib  entikish  bilan  u. -  Albatta  Tosh- 
kentga  tushib  o ‘taman.  Saidaxonga  sizdan  salom  yetka- 
zaman.  Andijonga  borganim da  hovlilariga  kirib,  onalariga 
ham  salomingizni  yetkazaman.
Dadajon  o ‘n  yillik  azob-uqubatlar  yukini  yelkasidan  tu- 
shirib,  ozodlik  ostonasida  entikib-entikib  turardi.
N ihoyat  uni  maxsus  b o ‘lim  vakili  chaqirdi.  Q ‘n  besh 
chog‘li  mahbus  uni  kuzatib  chiqdik.  Dadajon  qushdek  yengil 
bo‘lib,  ichkariga  kirib  ketdi.
H ozir  u  chiqadi.  Uni  bag‘rimizga  bosib,  erkinlik  bilan 
qutlaymiz.  Besh  minut  o ‘tmay,  u  yelkasida  o g ‘ir tosh  k o ‘tarib 
kelayotganday  bukchayib  chiqdi.  N im a  boTdi,  deb  undan 
so‘raymiz.  U  gapirolmas,  tili  tanglayiga  yopishib  qolgandek 
entikardi.  U  zo ‘rg ‘a  «yana  besh  yil»  deya  oldi,  xolos.
35

---

Troyka -  maxsus  kengash  (osoboe  soveshanie)  hukm 
qilgan  mahbus  muddatini  о ‘tab  ham  qutulolmasdi.  Maxsus 
kengash  qarori  abadiy  qamoq jazosi  bilan  teng  edi.
Dadajon  adoyi  tamom  b o id i.  Bukchayib,  bir  oyda  soch- 
lari  oppoq  paxtadek  b o iib   qoldi.
Ellik  birinchi  yilning  oktabri  oyoqlab  qolgan.  Aytish- 
laricha,  bu  joylarning  qishi  qattiq  b o ia d i.  H ozirdanoq 
ochiqda  qolgan  idishlardagi  suvlam ing  betini  piyoz  p o ‘s- 
tidek  muz  qoplaydi.  Ertangi  kun  hech  qanday  yaxshilik 
v a’da  qilm aydigan  kuz  kechalari  naqadar  hazin,  naqadar 
o g ‘ir.  Istiqbolda  biron  yilt  etgan  nur  k o ‘rinm aydigan  sovuq 
oqshom larda  o ‘zingni  o id irg in g   keladi.
Meni  ham  «osoboe  soveshanie»  o ‘n  yilga  hukm  qilgan. 
Endi  bir  yarim  yili  o ‘tdi.  O ldinda  yana  sakkiz  yildan  ortiq 
qora  kunlar...
Yashagim  kelmay  qoldi,  k o ‘ngilni  k o iarad ig an ,  yashash- 
ga  undaydigan  biron  gap  tilimga  kelmaydi.
Bu  oqshom  uxlamay,  Saidaxonga  xat  yozyapman.
«Saidaxon,  salom!
Boshingizga  tushayotgan  ko‘rguliklardan  xabarim  bor. 
Sizni  qiyin-qistovlarga  olishayotganini  eshitdim.  Iltimos, 
shulam ing  gapiga  kiring.  Yo‘qsa  juvonm arg  b o iib   ketasiz. 
Qamoqdan  qachon  chiqishi  n o m a iu m   b o ig a n   odam  uchun 
ko‘pam  o ‘zingizni  qiynamang.  «Erimdan  kechdim»  deb yozib 
bering.  O ia y   agar,  xafa  b o im ay m an .  Siz  yashashingiz,  ijod 
qilishingiz  kerak.  Shuncha  azoblarga  chidayapm anm i,  bunga 
ham  chidayman.
Umuman  olganda,  o ‘zim ning  ham  yashagim  kelmay 
qoldi.
Siz  ozod  qush  edingiz,  menga  tegib,  qafasga  tushdingiz. 
Shu  qafas  eshigini  bugundan  boshlab  ochib  yuborishga  qaror 
qildim.  Men  to ‘g ‘rim da  o ‘ylamang.  Meni  y o ‘q  deb  biling, 
Sizning  yaxshiliklaringizni,  atigi  besh  oygina  yashagan  totli 
kunlarimiz  xotirasini  o ‘zim   bilan  olib  ketaman.
3 6

---

Xayr.  Qandoqki  gunohlarim  b o ‘lsa,  bariga  tavba  qildim. 
Xayr.
Said  Ahmad.  1951-yil,  21-oktabr».
X atni  qozoq  nazoratchisiga  berib,  vagon  pochtasi  qutisiga 
tashlashni  iltimos  qildim.
Ellik  ikkinchi  yilning  24-yanvarida  Saidaxondan  xat 
keldi.  Gina-yu  ta’nalarga  to ‘lgan  xatni  o ‘qirkanm an,  o ‘ksib- 
o ‘ksib  y ig iad im .  Bu  qam alganim dan  beri  ikkinchi  marta 
yig ‘lashim  edi.
Bir  o g iz   so ‘z,  birgina  og‘iz  so ‘z  yurak-bag‘rimni  alg ‘ov- 
d alg‘ov  qilgan,  ich-ichim dan  k o ‘z  yoshlarim ni  mijjalarim ga 
olib  chiqqandi.  «Sizga  kiyim-bosh  olib  qo‘ydim»,  degan  edi 
Saidaxon  o ‘shanda.
0 ‘ylab  qarasam ,  shu  paytgacha  hech  kim  menga 
m ehribonchilik  qilmagan  ekan.  G o‘dak  paytimda,  esimni 
tanim ayoq  o ‘z  tashvishimni  o ‘zim  tortgan  ekanman.
Birov  m enga  manavini  yeb  ol  dem agan,  birov  menga 
manavini  ol,  deb  bir  so ‘m  bermagan  ekan.
«Sizga  kiyim -bosh  olib  qo‘ydim...»
Bu  so‘z  g ‘oyibdan  kelgan  ilohiy  bir  so ‘z  edi.  Bu  so ‘z 
butun  vujud-vujudim ga  singib  ketgan  issiq  yoqimli  so‘z  edi.
M ana,  endi  bu  xat  butun  hayotimni  siltab  tashladi.
«...Behuda  xayollarga  bormang.  Siz  nim a  b o isa n g iz   men 
ham  shunday  bo‘laman.  Hech  qanday  qiyin-qistovlar  meni 
sizdan  ajratolmaydi.  Yashasak  birga  yashaym iz,  o ‘lsak  birga 
o ‘lamiz.
Siz  bunaqa  irodasiz  odam  emasdingiz-ku,  nim a  bo‘ldi? 
Chidang,  ayol  boshim  bilan  men  chidayapman-ku!  Hali 
oldimizda,  eh-he,  qancha  yaxshi  kunlar  bor.  Uylar  quramiz, 
bog‘lar qilamiz.  Endi  xatni  kulib-kulib  yozing,  xo‘pmi?  Xayr.
Sizga  ham isha  va  yana  ham isha  sadoqat  bilan  Saida.
1951-yil  30-dekabr.
Sizni  kirib  kelayotgan  yangi  1952-yil  bilan  tabriklayman. 
Iloyo  53-yilni  birga  kutish  nasib  qilsin.
37

---

ILOVA:
X abaringiz  bor,  meni  soyuzdan  o ‘chirishgan.  Agar 
eringizdan  kechsangiz  yana  soyuzga  qaytarib  olamiz,  de- 
yishdi.  Men  gapimdan  qaytmayman,  deb javob  qildim».
Goh  kulib,  goh  yig‘lab,  ellik  ikkinchi  yilni  ham  o ‘tkazdik. 
M ahbuslar  har  bir  bayramni  yosh  bolalardek  sabrsizlik  bilan 
kutishadi.  Bayramda  albatta  am nistiya  b o ‘ladi,  deb  umid 
qiladilar.  Bayram  o ‘tgach,  havosi  chiqib  ketgan  pufakdek 
bo‘shashib  qoladilar  va  b o ‘lg ‘usi  bayram dan  um idvor  b o iib  
yashaydilar.
Ellik  uchinchi  yilning  bahori  ham  keldi.  Bu  bahor 
m am lakatning 
siyosiy 
hayotini 
butunlay 
o ‘zgartirib 
tashladi.  STALIN  0 ‘LDI!  B utun  m am lakat  m otam da. 
Radio  kuni  bilan  o g ‘ir,  yu rak lam i  o ‘rtovchi  hazin  kuylar 
eshittiryapti.
M arkazning  b u y ru g i  bilan  «dohiy»  Stalin  mavzoleyga 
q o ‘yilayotganda  Sovet  m am lakatining  jam iki  hududlarida 
poyezdlar,  kemalar,  m ashinalar  -   ham m a  transport  vositalari 
kelgan joylarida  tek  qotadilar.  Zavodlardagi  stanoklar  to ‘xta- 
tiladi.  M amlakatning  ikki  yuz  milliondan  ortiq  fuqarosi  tik 
turib,  sukut  saqlaydi.
Lagerimiz  boshliqlari  jam i  m ahbuslam i  to ‘rt  qator  qilib 
safga tizdilar.  Ikki mingdan ortiq mahbus tik turibdi.  Soqchilar 
boshlig‘i,  lager  boshlig‘ining  yordam chisi,  nazoratchilar 
nim anidir  kutishyapti.  Boshliq  bilagidagi  soatga  tez-tez 
qarab  q o ‘yadi.
Radioda  Kreml  soatining jarangi  eshitildi.
-   A ziz  fuqarolar,  aziz  fuqarolar,  diqqat,  diqqat!  Bir  minut 
tik  turib  sukut  saqlansin!
Shundan  keyin  sukunat  boshlandi.  Butun  mamlakat 
motam  sukunatiga  g ‘arq  boTgan.
Q o‘sh 
devor 
orqasidagi 
ayollar 
zonasida 
quvnoq 
qo‘shiq  yangradi.  Yuzlab  ayollar  q o ‘shiqqa  j o ‘r  b o ‘lishdi. 
Ketm a-ket  sho‘x  laparlar  biri  biriga  ulanib  ketaverdi.
38

---

Tikanli  sim  naryog‘ida  buyuk  motam,  beri  yog‘ida  bayram 
boTayotgandek  edi.
Erkaklar  zonasidagi  m ahbuslar  o ‘rinlaridan  turmadilar. 
Ulami  soldatlar  miltiq  q o ‘ndog‘i  bilan  ursalar  ham  o ‘tira- 
verdilar.
Ayollar  zonasida  erkaklar  sha’niga  ta ’nalar  yog‘ilardi.
—  Erkakmisanlar,  senlam i  Stalin  pichib  q o ‘ygan.  Erkak 
b o ‘lsalaring  boshla  q o ‘shiqni.  Bugun  aytmasang,  qachon 
aytasan  shodlik  q o ‘shig‘ini!
Shu  gapdan  keyin  o ‘tirmay  tik  turganlar  ham  o ‘tirib 
olishdi.  U lam i  d o ‘q-po‘pisa  bilan  ham  o ‘rinlaridan  turg‘izib 
boTmadi.  Chap  tom ondan  ju r ’atsizgina  boshlangan  qo‘- 
shiqqa  boshqalar  ham  asta-sekin  qo‘shila  boshladilar.  Ikki 
ming  mahbus  «Brodyaga  Baykal  pereexal»  degan  qo‘shiqni 
ayta  boshladi.  Bu  qo‘shiqni  mamlakatdagi  jam i  lagerlarda 
m ahbuslar  dard  bilan,  mung  bilan  xonish  qilardilar.
M ahbuslar  M oskvaning  «Sentralka»  deb  atalgan  qa- 
m oqxonasi  to ‘g ‘risidagi  q o ‘shiqni  boshlashdi.  Q o‘shiqda 
«Sentralka,  sentralka,  sening  qalin  devorlaring  orasida 
mening  yoshligim,  mening  talantim  qurbon  b o id i» ,  deb 
kuylanardi.
Ukrain,  belorus  m ahbuslar  «G opak»ka  raqs  tushib 
ketdi lar. K avkazliklar «Lezginka»ga o ‘ynardilar.  O iirg a n  ikki 
m ing  mahbus  barobar  «Assa»,  «Assa»  deb  chapak  chalardi. 
0 ‘zbeklar «Andijon  polka»sini  boshladilar.  Bu yerda  «mayda 
millat»  deb  atalgan  o ‘zbeg-u  qozoqlar,  q irg iz -u   turkmanlar 
ham  raqsga  tushib  ketdi lar.
Soqchilar  b o s h lig i  o ‘yinni  to ‘xtatm oqchi  b o iib ,  havoga 
avtom atdan  uch  m arta  o ‘q  uzdi.  B aribir  o ‘yin  to ‘xtamadi. 
D evom ing n a riy o g id a n , balli, balli, yigitlar, degan  tovushlar 
kela  boshladi.  M en  ham  qiziqib  ketib,  o ‘m im dan  turdim -u, 
ichim da  m in g illa b   «Tanovar»ga  o ‘ynay  boshladim.
Q am oqxona  b o sh lig in in g   yordamchisi  meni  o ‘yindan 
to ‘xtatdi.
3 9

---

-   Senga  nim a  b o ‘ldi?  Sen  axir  yozuvchisan,  bularni 
to ‘xtatishim izga  yordam   berishing  kerak.
-   M en  yozuvchi  emasman,  it  k o ‘madigan  g o ‘rkovman.
Shunday  dedim-u,  o ‘tirib  olganlar  orasida  ming  xil
muqom  bilan  o ‘ynayverdim.
0 ‘tirib  olganlar  baravar  qarsak  chalardi lar.
«Dohiy»  Stalin  hurmatiga  bildirilgan  bir  m inutlik  sukut 
lagerimizda  ana  shunday  tantanali  vaziyatda  o ‘tgan  edi.
*  
*  
*
Xayollar,  xayollar,  intihosiz,  so‘ngsiz  xayollar,  siz  meni 
qay  manzillarga  boshladingiz?  Endi  bu  y o ‘llarga  meni 
boshlamang.  Bu  manzillarda  umrim  gullari  to ‘kilgan.  Yoshlik 
tug‘yonlari  shu  joylarda  so‘ngan.  Hur  bo‘lib  yaratilgan 
insonning  qanchalik  xor  b o iish in i,  ota-onasi  yaxshi  niyat 
bilan  q o ‘ygan  ismining  raqamlarga  almashtirilganini  nainki 
ko‘rdim,  aksincha,  o ‘z  boshimdan  kechirdim.  Insonga  bir 
marta  beriladigan  um m ing  yaxlit  bir  parchasini  yulib  qolgan 
bu  manzillarni  qayta  ko‘rmoq  naqadar  o g ‘ir  va  k o ‘ngilsiz.
Shu  topda  bir vaqtlar  «Alvasti  k o ‘prik»  deb  atalgan joyda 
olislarga,  Sibir yoqlarga cho‘zilib  ketgan  tem ir  izlariga  qarab, 
ana  shunday  iztirobli  xayollarga  berildim.
Kimdir  etagimdan  tortdi.  0 ‘girilib  qaradim.  Invalidlar 
aravachasida  o ‘tirgan  ikki  oyog‘i  y o ‘q  keksagina  bir  odam 
menga  qarab  jilm ayib  turardi.  Qayerda  k o ‘rganman  uni? 
K o‘zlari juda  tanish  menga.
-   Meni  tanimadingiz-a?  U nutgan  b o ‘lishingiz  mumkin. 
Uchrashganim izga  ellik  yil  b o ‘lgan.  Esingizdami,  siz  bilan 
mana  shu  y o ‘ldan  m ahbuslar  vagonida  birga  ketganmiz.
-   To‘xtang,  to ‘xtang, -  dedim  xotiramni  jam lab. -   Siz, 
siz  A bdulla  G ‘apporov  emasmisiz?
-   X otirangiz joyida  ekan.  Topdingiz.
U  qaysidir  tuman  gazetasiga  m uharrir  b o ‘lgan,  bir  buzuq 
xotinning  raykom  sekretarligiga  o ‘tishiga  qarshilik  qilgan.
4 0

---

uning  eri  rus  bo‘lgani  uchun  qarshilik  qilgansan,  y a’ni 
millatchilik  qilgansan,  deb  ayblashgan...
-   Sizning kitoblaringizni o ‘qib turaman. B a’zan televizorda 
ham  ko‘rib  qolaman.  O yog‘imga  qarab  hayron  bo‘lyapsiz-a? 
Oyoqni  lagerda  esdalik  uchun  tashlab  kelganman.
U  shunday  deya  turib  m iyig‘ida  jilm ayib  qo‘ydi.  Bu 
jilm ayish  kulgi  ham  emas,  yig‘i  ham  emasdi.  H ar  ikkovining 
orasidagi  tushunib  b o ‘lmas  bir  ifoda  edi.
Bir  qo‘lida  y o ‘rgaklangan  chaqaloq  ko‘targan,  ikki  o ‘g ‘il 
bir  qizaloqni  ergashtirgan  ellik  yoshlardagi  ayol  uni  chaqirdi.
-   E,  chaqaloq  m uborak, -  dedim  unga.
-   Bu  chaqaloq  nevaram.  A navilam ing  bittasi  mening 
o ‘g ‘lim,  qolganlari  nevaralarim.
A bdulla  G ‘apporov  bolalari  tom on  ketdi.  Tem iryo‘lning 
naryog‘iga  qarayman.  Yetti  mahbus  otilgan  joyni  qidiraman. 
U jo y lar  endi  y o ‘q  bo‘lib  ketibdi.  Shu  yetti  baxtsizdan  xotira 
bo‘lib  quloqlarim da  yetti  o ‘q  ovozi-yu  ulam ing  dod-faryodi 
qolgan,  xolos.
«Xalq  dushm ani»ning  qizi  kuylagan  qo‘shiq  yana 
yodim ga  keladi: