To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»

5  -   S.  A h m a d
65

---

Dovonga  ko‘tarilaman.  Yonbag‘irlarda  uyur-uyur  yilqilar 
o ‘tlab  yurishibdi.  Ular  orasida  men  bilgan  otning  zurriyoti 
y o ‘q.  U  dunyodan  nom -nishonsiz  ketgan...
«Ot  kishnagan  oqshom»  qissasining  so‘nggi  satrlarini 
o ‘qiyman:  «Ayo  Tarlon,  sen  mening  akamsan.  Uka  desa 
degulik  mendayin  ukang  bor...  Ayo  Tarlon,  sen  mening 
qiyom atlik  birodarimsan,  qiyomatlik...»
Bu  so‘zlar  insonning  eng  yaqin  do‘sti,  vafoli  j o ‘rasi -  ot 
sha’niga  aytilgan  madh-u  taronadir.
6 6

---

R O S T G O ‘Y  PO SBO N
К о ‘hna  B uxoroning  beqiyos  rostgo ‘y  fu q a ro s i
Sangin  H am ro  to ‘g  ‘risida  haddan  tashqari  rost  hikoya
B u   odamni  men  o ‘n  bir  yil  burun  Am ir  zindonining 
darvozasi yonida uchratgan  edim.  U  xontaxta  ustiga jevachka, 
sigaret,  bir  shisha  nos,  sho‘rdanak,  qovurilgan  no‘xat  q o ‘yib, 
xaridor  kutib  o ‘tirardi.
Bir  zamonlar,  y a’ni  am ir  vaqtida  bu  joy   juda  gavjum 
b o ‘lgan  deyishadi.  Endi  zindonning sharti  ketib,  parti  qolgan. 
Ilgarilari  odam lar  bu  joydan  damlarini  ichlariga  yutib,  oyoq 
uchida  yurib  o ‘tar  ckanlar.  Hozir  unaqa  emas.  Zindonning 
mutlaqo  obro‘si  ketgan.  Bezori  bolalar  uning  devoriga  b o ‘r 
bilan  uch  harfli  o ‘rischa  uyat  so ‘z  bitib  ketibdilar.  H o‘l  latta 
bilan  o ‘chirganning  foydasi  yo‘q.  Quriganda  yana  o ‘sha 
yozuv  paydo  b o ‘ladi.  Qirib  tashlashning  ham  iloji  y o ‘q. 
Shuvog‘i  Nekalayning  semonidan  qorilgan.  Tosh-metin 
deyavering.  Am ir  O lim xonning  zindoni  hozir  muzey  emish, 
deb  eshitgandim.  Bu  d af’a  Buxoro  safarim da  bir  borib, 
erinm ay  k o ‘rishni  niyat  qildim.
Afsus,  zindon  yopiq  ekan.  Bu  yerga  dunyoning  bari 
joyidan  xorijliklar  kelardi.  Shulam ing jam isiga  tushunadigan 
qilib  o lrischa  yozib  qo‘yilgan:  «Zindan  zakrit,  vse  ushli  na 
xlopok».
Urush  yillarida jang  boMayotgan  rayonlarda  ham  raykom 
idorasi  eshigiga  shunaqa  deb  yozib  q o ‘yishardi.
Chol  tilining  tagiga  bir  otim  nos  tashlab,  o ‘z  ishlaridan 
nolib  qoldi.
-   Haminqadar yashab,  zindonning  bundoq  chiqin  bcobro1 
b o ig a n in i  man  ko‘rmagan.  E,  aka  mullo,  bachalar  hozir 
paxtaga,  shaharga  to ‘lka  boboylar  qoldi.  U  nokaslar jevachka 
chaynamaydu,  papiro‘s  tutatmaydu...
6 7

---

Cholning  yoniga  o ‘tirib,  gapga  soldim.
-   Man  am ir  zamonida  ham  shu  zindonga  qorovul  boM­
gan.  U  paytga  zindonmisan,  zindon  edi.  Ichiga  kirgan 
odam ning  sira  chiqqisi  kelmasdi.  Boshlariga  qorako‘1  qal- 
poq  kiyib,  bellariga  qilich  taqqanlar  u  yoqdan-bu  yoqqa 
savlat  to ‘kib  yurar  edilar.
-   Amir  qanaqa  odam  edi,  k o ‘rganmisiz? -  deb  so ‘ray- 
man.
-   A m im i  man  k o ‘rgan.  Uning  kogonlik  shoir  d o ‘sti 
b o ‘lar  edi.  Q ‘zi  zo ‘r  mergan,  y a’ni  ovchi  edi.  Shig‘rining 
oxiriga  «Kogon  Ovchi»  deb  nomini  ham  q o ‘shib  q o ‘yar  edi.
Amirga  choMdan  kiyik  urib  kelardi.  Am ir  ertalab 
qirg‘ovul  g o ‘shtini,  tushlikka  kiyik  go‘shtini,  kechasilikka 
qora  q o ‘chqom ing  b a ’zi  joylarini  qaynattirib,  sho‘rposini 
ichardi.  Kogon  ovchi  uni  ko‘p  martalab  Shofirkon  tom onlarga 
qirg‘ovul  oviga  olib  borgan.  Kechga yaqin  bir  olam  qirg‘ovul 
urib  kelardilar.  Shu  desangiz,  am ir  ovchi  d o ‘stiga  bir 
yaxshilik  qilmoqchi  b o ‘ldi.  Ovchining  yolg‘izgina  bachasini 
M askopga  o ‘qishga  yubordi.  Ilm  olib,  o ‘rischaga  o ‘rganib, 
yurt  k o ‘rib  kelsin  deb,  shundoq  chiqin  ish  qilganda!..  Odam 
bolasiga  yaxshilik  qilib  b o ‘lmas  ekan.  M askopga  borib, 
o ‘rislarga  q o ‘shilib,  ota-onasini  unutdi.  Istalin  bilan  j o ‘ra 
bo‘lib,  katta  ishlarga  ko‘tarilib  ketibdi.  Kogon  Ovchiyev 
deyishga  Istalinning  tili  kelishmay,  fomilasini  o ‘zgartiripti. 
Ya’ni,  «Kaganovich»  qilib  boshpurt  beripti.  Sho‘roning 
jam i  otasharavasi,  y a ’ni  poyizlariga  kattakon  qilib  q o ‘yipti. 
Kattakon  o ‘zimizdan  chig‘di,  endi  o ‘ruslarning  yerini  ham 
Buxoroga  qo‘shib  olamiz,  degan  gaplar  tarqaldi.  Maskop 
ham  o ‘zimizniki  b o ‘ladi,  deb,  o ‘ris  pulini  yig‘a  boshladilar. 
Gapimning  boshiga,  odam  bolasi  yaxshilikni  bilmaydi, 
devdim-ku:  o ‘sha  Kogon  ovchining  pisari,  y a’ni  Kaganovich 
to ’rt-beshta  j o ‘ralari  bilan  lak-lak  Sho‘ro  askarlarini  ergash­
tirib  kelib,  muborak  Minorai  Kalonni  ayam ay  zam barakka 
tutdi.  Ayripilon  bilan  am ir  0 ‘rdasiga  b o ‘m balar  yog‘dirdi.
6 8

---

U lam ing  ichiga  Q o ‘ygo‘shev  degan  bir  badtarini  bor  ekan. 
Hech  birovini  ayamadi.  Bechora  am ir  tilla  to ‘la  ikki  xurjunni 
foytunga  ortib,  A fg‘onga  qochti.  Sitorai  Mohi  Xossadagi 
am im ing  ikkita  tilla  qubbali  kalovatining  bittasini  Kogon 
ovchining  o ‘g ‘li  ildirib  ketdi.  Bittasini  M oskop  muzeyiga 
qo‘ydilar.
Xaloyiq  orasiga  bir  gap  g ‘imirlab  qoldi.  M inorai  Kalonni 
M askopga  ko‘chirib  olib  ketar  emishlar!  Bu  gapga  birov 
ishondi,  birov  ishonmadi.  Bu  luqma  ham  o ‘zimizdan 
chiqqan  baloning  gapi  ekan.  Undan  shundoq  chiqin  Kalon 
M inorani  qandoq  olib  ketasan  deb  so ‘rashsa,  u  kaltafahm, 
ellikta  ayvoncha  poyizni  qatorasi  qo‘yib,  ustiga  minorani 
asta  yiqitam iz,  degan  emish.
Bu  gapdan  xabar  topkan  Istalin,  q o ‘ygin,  bunaqa  qil- 
ma  deb,  dilgirom  yuboripti.  Yaqinda  M askopning  qoq 
o ‘rtasidagi  butxonani  buzganm ish.  Narod  orasida  yaxshi- 
yomon  gaplar  yurganmish.  Minorani  uning  o ‘m iga  y o ‘n- 
dirsak,  m usulm onlar  ustim izga  yopirilib  bostirib  kelishi 
mum kin  deb,  zo ‘rg ‘a  to ‘xtatipti.
0 ‘ttiz  yettinchi  yilinda  Buxoroning  paxtasi  bo im adi. 
Yashnab  turgan  g ‘o ‘zalami  garmsel  yalab  ketdi.  Axir,  bu 
Xudoning  irodasi  bilan  boMgan  kor,  bandaga  nima  ayb? 
Nechukkim,  Buxoro  paxta  pilonini  toMdirmaydi,  bu  ishga 
dushmanning  dasti  bor,  deb  o ‘ylagan  Istalin  Q o‘ygo‘shev 
bilan  Kogon  ovchining  o‘g ‘lini -  dushmanlami  fosh  qi- 
linglar,  ayamasdan  jazolanglar  deb  yubordi.  Bu  noba- 
korlar  odamlaming  uyidan  ko‘rpa-yastuqlarini  tortib  olib 
chiqib,  paxtasini  to ‘kdilar.  0 ‘shanda  har  bir  rayondan  besh- 
oltitadan  odam  otildi.  Lochindek-lochindek  raykomlar,  ordin 
taqqan  savlatli  raislar  o ‘qqa  uchib,  juvonm arg  bo‘lib  ketdi. 
Qamoqxonalar  odamga  to ‘lib,  mana  shu  zindonga  ham  ellik- 
tacha  odamni  tiqdilar.  Zindon  o ‘sha  paytga  ham  bir  obod 
bo‘lib,  atrofi  melitsaga  to ‘lgan  edi.  Kaganovich  o ‘zimizniki, 
odamlami  qutqarib  qoladi  deb  umid  qilganlar  barmoqlarini
6 9

---

tishlab  qolishdi.  Keyin  biisak,  ishboshi -  shu  Kogon  ovchining 
o ‘g ‘li  ekan.  0 ‘zingdan  chiqqan  baloga,  qayga  boray  davoga, 
degan  gap  bor  Buxoroning  xalqiga.  Dono  xalqimizning 
aytkanlari  bo‘ldi.
Koganovich  Kogan  ovchining  o‘g ‘li  ham  emas,  musulmon 
ham  emas,  degan  gap  chig‘di.
M ening  qaynotam  Buxoroning  katta  ham m om iga  xodim- 
gar  edi.  X odim gam ing  nimaligini  bilasizm i?  Bu -  misoli 
o brislam ing  massaji  degan  gap.  Har yakshanbada  Kaganovich 
shu  ham momga  tushib,  xodimi  qildirar  ekan.  Odamlar 
qaynotamdan,  anigNni  bilib  bering  -   u  musulm onmi- 
y o ‘qmi  deb,  iltimos  qilishdi.  U  kishi  Kaganovich  musulmon, 
yalang‘och  holda  o ‘z  ko‘zim  bilan  ko‘rdim,  xatna  b o ‘lgan 
ekanlar,  deb  shohidlik  berdilar.  Desangiz,  bu  gap  yo‘qqa 
chiqdi.
Xotiram  faromush  b o ‘lib,  bitta  zarur  gap  yodim dan 
chig‘ipti.
A m ir  qochgandan  keyin  kanizlarini  bitta-bittalab  majbur- 
lab  erga  berishdi.  Men  ham  umid  bilan  ochirtka  yozildim. 
Peshonam  qursin,  sho‘r  ekan,  navbat  menga  kelganda 
nachayli  melitsa  bittasini  benavbat  ilib  ketdi-yu  menga  amir- 
ning  kanizlaridan  yetm ay  qoldi.
0 ‘rtoq  Lenin  xalqimizga  xizmat  qilaverib,  oxiri  Kallelin 
bo‘lib  qoldilar.  U  kishini  men  ko‘rgan.  Buxoroga  qurultoy 
bo‘lib,  u  kishining  o ‘zlari  keldilar,  o‘rischalab  doklad 
qildilar.  Men  teatruvning  sakkizinchi  qatorida  o ‘tirganman. 
Silkingan  soqollari,  yaltiragan  ko‘zoynaklarini  o ‘z  ko‘zim 
bilan  ko‘rganman,  yana  bir  dona  gap  pamitimdan  faromush 
bo‘libdilar.  Buxoro  bonqasiga  bir  tilmoch  bor  edi.  0 ‘zi 
xo‘jalardan  edi.  Otlari  N ig‘matxon  edi.  0 ‘zlariga  «Buxoriy» 
deb  yangicha  ot  qo‘yib  olgan  edilar.  0 ‘risehani  shunaqa  bila 
edilar,  shundoq  bila  edilar,  gapirganlarida  o ‘rislaming  og‘zi 
ochilib  qola  edi.  B o‘sh  vaqtlarida  Kogonga  borib,  o ‘rislarga 
o ‘rischa  o ‘rgatar  edilar.  Buxoroga  shundoq  chiqin  odam
70

---

borligining  hidini  bilgan  Lenin  Nig‘matxonni  zudlik  bilan 
M oskopga  oldirib  ketdilar.  Gaplashib  ko‘rdilar-u,  o‘sha  zahoti 
o ‘zlariga  pomoshnik  qilib  oldilar.  Bir  kuni  Lenin  bobo  unga, 
sani  o ‘zbekcha  otingni  maskopliklar  aytolmaydilar,  shuning 
uchun  oting  N ig‘matxon  emas,  Nikolay  bo‘lsin,  Buxoriy 
emas,  Buxorin  b o ‘lsin,  dedilar.  Shundan  keyin  yana  bir  gap 
aytdilar.  Agar  men  o ‘lsam,  o ‘mimga  o‘zing  o ‘tirasan,  deb 
vasiyatga  o ‘xshatib  gapirdilar.  Bu  gapni  m o‘yloving  qirqilgur 
Istalin  eshitib  turgan  edi.  Alam  qildi  unga.  Bu joy   zaynit,  dedi 
o ‘ziga o ‘zi.  Lenin  bobo  o ‘lishlari  bilan  zemlyakimiz  Buxorinni 
qamab,  otdirib  tashladilar.  Odami  xo‘blar,  ya’niy  yaxshi 
odamlar  Buxoroga  tug‘iladi,  M oskopga  o ‘ladi.  Fayzulloxon 
ham  xo‘jalardan  edi.  Uni  ham  Istalin  Moskopga  chaqirib, 
otdirib  tashlagan.  Xudo  rahmat  qilsin  Moskopda  o ‘lgan 
xo‘jalami!  Shuning  uchun  men  sira  Moskopga  bormayman. 
Istalin  ko‘rsalar  otdirib  tashlatadilar,  deb  qo‘rqaman.
Moskopda  besh-o‘nta  palid  odam  to ‘planib,  Palidfo/yra 
tuzdilar. 
Qiladigan 
ishlarini 
o ‘zaro 
taqsimlashdi. 
Ista- 
linga -  odam  qamashni, 
Beriyo  deganga -  odam  otishni, 
Kallelin  bobomizga -  orden  tarqatishni,  hamyurtimiz  Kaga- 
novichga -  jami  poyizlami  yurgizishni  topshiripti.
Shu  desangiz,  Maskopdan  Palidbo‘yraning  surati  palokat 
bo‘lib  keldi.  Hammamizga  besh-o‘ntadan  berib,  devorlarga 
yopishtiringlar,  deb  buyurishipdi.  Men  melitsa  boshligNga,  bu 
palokatni  qayga  uray,  deb  so‘radim-u  baloga  qoldim.  Mana  shu 
zindonga uch  kun  bandi  qildi.  Nechukkim,  sen plakatni  palokat 
deysan,  deb  rosa  kaltakladi.  Tilim  kelishmasa,  qandoq  qilay 
deyman.  Shu  so‘zni  to‘g‘ri  aytadigan  bo‘lguningcha  zindonda 
m og‘or  bosib  yotaverasan,  deydi.
K altakning  zo ‘ridan  palokat  emas,  pilokat  deydigan  b o ‘l- 
dim.  Istat  g ‘am ing  eri  ana  shundan  keyin  meni  zindondan 
chiqardi.
E, jo ‘ram, bu boshga nimalar tushmadi,  bu ko‘zlar nimalami 
ko‘rmadi! Yolg‘izlanib qoldim. Bizning Buxorodan «navisandayi
71

---

xalqiy»,  ya’ni  xalq  yozuvchisi  chiqdi.  Usto  Aminning  o ‘g ‘li. 
Shunga  boshimdan  o‘tkanlami  yozdirib  yubordim.  Kitob  qilib 
chiqar,  pisarim,  dedim.  Chiqsa  aqchasining  nimtasi,  ya’ni 
palavinasi  seniki  bo‘ladi,  dedim.  Zindonga  azob  chekkan  bir 
bechora  Sangin  Hamro  ham  tarixga  qolsin,  ohi!
Cholning  ichi  to ‘la  g ‘ij-g‘ij  gap  ekan.  Z o ‘rg‘a  qochib  qu- 
tuldim.
Keyin  bilsam,  Buxoroning  eng  rostgo1 у  odam iga  ro ‘baro‘ 
kelgan  ekanman.