To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»

A h m a d
81

---

yin  sirpanib,  yerga  gursillab  tushdi.  Tam ovdan  oqayotgan 
qaynoq  qon  endi  uning  ustiga  sharillab  quyilardi.
Bu  mudhish  manzaradan  badanlarim   muzlab  ketgandek 
bo‘ldi.  Uni  kuzatib  turgan  yaponlar  yuzlarini  ters  o ‘gi- 
rishmadi.  Har  qalay  Sudze  sobiq  b o ‘lsa  hamki  yapon  edi.  U 
umrining  so ‘nggi  daqiqasida  yaponligini  isbot  qildi.  U  yapon 
bo‘lib  olamdan  o ‘tdi.  Japan,  Japan,  deb jo n  berdi.
Zonadan  chiqqanimda  yaponlar  avtobus  oldida  to ‘planib 
turardilar.  Dyun  olazarak  b o ‘lib  meni  kutayotgan  edi.
-   Tovarish  Ahmed,  suratga  tushaylik.
U  shunday  deb  bo‘yniga  ikkita  apparat  osgan  yapon 
fotomuxbirini  boshlab 
keldi. 
Dyun, 
losiro 
uchovimiz 
yelkalarimizga  q o ‘l  tashlab  suratga  tushdik.  Boshqalar 
allaqachon  avtobusga  chiqib  boMgan.  Ammo  Dyun  shoshil- 
masdi.  Meni  b ag ‘ridan  q o ‘yib  yuborgisi  kelmasdi.  Hiqillab 
yigMardi.
Avtobus  ikki  marta  signal  bergandan  keyingina  meni 
bag‘ridan  qo‘yib  yubordi.  U  avtobusga  chiqqandan  keyin 
ham  derazadan  qoM  chiqarib,  kaftlarini  o ‘pib  silkitardi.
U  ketdi.  Hijron  azoblaridan,  xo‘rliklardan  qutulib  yurtiga 
ketdi.
Oradan  oylar  o ‘tdi.  Biz  yashayotgan  qam oq-lagerga  yuz 
minglab  baxtiqaro  m ahbuslar  kelib  ketgan.  Bu  mustahkam 
devorlar,  tikanli  simlar  g o ‘yo  hech  narsani  ko‘rmayotgandek 
gung-soqov  edi.  Biroq  o ‘n  yilning  nari-berisida  kelib- 
ketgan  yapon  mahbuslarini  hech  kim  unutmasdi.  Ulam ing 
ahilligidan,  odobidan,  sezgir-u  topag‘onligidan,  bir  ish  qilsa, 
astoydil  m ehr  bilan  qilishidan  gapirishardi.  Ayniqsa,  Dyunni 
k o ‘p  gapirardik.  Uning  «L»  ni  «R»  deb  talaffuz  qilishini 
eslardik.  U  «lager»ni  «Rager»,  litvalik  rassom  Alikni  «Rito- 
ves  Arik»  deyishini  eslab  kulishardik.
Bir  shum  xabar  ko‘nglimizni  vayron  qilib  yubordi.  Olib 
ketilgan  yaponlam ing  hammasini  Imperatorning  maxsus 
buyrugM  bilan  Vatan  xoinlari  sifatida  dengizga  cho‘ktirib 
yuborishgan  emish.  Bu  sovuq  xabarga  birov  ishondi,  birov 
«parasha»  deb  q o ‘ya  qoldi.
82

---

0 ‘sha  voqealarning  b o ‘lib  o ‘tganiga  roppa-rosa  ellik  yil 
b o ‘ldi.  Yaqinda  taqdir  taqozosi  bilan,  to ‘g ‘rirog‘i,  «K elinlar 
q o ‘zg ‘oloni»  bahonasida  olis  A m e rik a g a -A tla n tik a   okea- 
nining  nariyogNga  borish  m anglayim ga  bitilgan  ekan,  bor- 
dim.  Nyu-Yorkda  orzu  qilib  yetib  b o ‘lmas jo y lam i  k o ‘rdim. 
M ashhur  afsonaviy  Brodvey  shohko‘chasini,  A m erikaning 
tim soli  b o ‘lib  qolgan  O zodlik  haykalini  k o ‘rm oq  nasib  qildi. 
Ayniqsa,  BM T  qarorgohi  oldida  hilpirab  turgan  bayroqlar 
qatorida  0 ‘zbekiston  b ayrog‘ini  k o ‘rganim da,  m ijjalarim ga 
yosh  qalqib  chiqqanini  sezm ay  qoldim.
0 ‘zbekiston  elchixonasi  xodimlari,  atayin  Vashingtonga 
kelib  muzeyni  k o ‘rmay  ketsangiz,  keyin  afsuslanib  yurasiz, 
m ashhur  Vashington  muzeyida  buyuk  bobom iz  Alisher 
N avoiyning  o ‘z  q o ‘li  bilan  yozgan  ikkita  g ‘azali  bor.  Albatta, 
borib  ko‘ring  deb,  maslahat  berishdi.  0 ‘sha  kuniyoq  bordim. 
A fsuslar  b o ‘lsinki,  m uzeyning  Q o ‘lyozm alar  b o ‘limi  berk. 
M axsus  m utaxassislar  q o ‘lyozm alar  holatini  o ‘rganayotgan 
ekan.  Afsus-nadom atlar  bilan  qaytib  chiqdim.  Muzeyda 
k o ‘rsa  arziydigan  millionlab  eksponatlar  bor.  0 ‘shalam i  k o ‘- 
rib  q o ‘ya  qolsam  ham  bo‘lardi.  Ammo,  ochig‘ini  aytsam, 
daho  shoirim izning  q o ‘lyozmasi  oldida  muqaddas  K a’ba 
toshini  tavob  etgandek  buyuk  e ’tiqod  bilan  bosh  egib 
turmoqchi  edim.  Niyatimga  yetolmadim.
Boya  shofyor  bu  yerda  kam ida  ikki  soat  b o ‘lasiz,  sho- 
shilm ay  ko‘ravering,  men  bir  yarim  soatlarda  kelaman, 
degandi.  Qayoqqa  borishim ni  bilmay,  muzey  hovlisidagi 
gulzor  yoqasiga  q o ‘yilgan  skameykaga  omonatgina  o ‘tirdim. 
Ertaga  A merika  safarim  poyoniga  yetadi.  Vashingtondan 
m ashinada  to ‘rt  yuz  kilom etr  y o ‘l  bosib  Nyu-Yorkdagi 
Kennedi  nomidagi  aeroportga  borishim  kerak.  U  yog‘i  Tosh- 
kentgacha  o ‘n  besh  yarim   soat  okean  ustidan  uchib  o ‘taman. 
Elchixonaga  borib  safar  tadorigini  ko‘rishim  kerak.  Aksiga 
olib,  shofyor  ham  bir  yarim  soatdan  keyin  keladi.  Uni 
kutishdan  boshqa  ilojim  y o ‘q  edi.
Skameykaning  narigi  boshida  o ‘tirgan,  yoshini  aniqlab 
bo4m aydigan  bir yapon  qariyasi  menga  qarab  hadeb  iljayadi.
83

---

K o‘zini  oladi,  yana  qaraydi,  iljayadi.  Hayron  bo‘ldim,  nega 
u  bunaqa  qilyapti.  U  surilib  yonim ga  keldi.
-   Viy,  tovarish  A h m e d ? !-d e b   so ‘radi  chala-chulpa  rus 
tilida.
Hayron  b o ‘ldim. 
Dunyoning  narigi  burchida  meni 
taniydigan  odam  bor  ekan,  deb  o ‘yladim.
-   Rutfirro  p o m n iti? - dedi  u  kulib.
Biz  lagerda  Dyun  Yerosini  «Rutfirro»  deb  atardik.  Men 
Dyunga  uchinchi  barakdagi  muqovachi  Lutfulloni  chaqirib 
kel,  deb  iltimos  qilganim da  u  muqovachini  topolmay,  Rut­
firro  y o ‘q  ekan,  deb  javob  qilgan  edi.  Ana  shundan  keyin 
b a’zilar  uni  Rutfirro  deb  ataydigan  boMishgandi.  Buni 
notanish  chol  qayoqdan  biladi  ekan  deb  hayron  bo‘ldim.
-   Tovarish  Ahmed,  bundan  roppa-rosa  qirq  besh  yil 
oldin,  siz  bilan  qam oq-lagerda  birga  boTganmiz.
Esladim.  Bu  -   Dyunning  eng  yaqin  d o ‘sti  losiro  edi. 
Ammo  lagerdan  b o ‘shab  ketgan  yaponlam i  Imperatorning 
maxsus  buyrugN  bilan  dengizga  cho‘ktirib  yuborishgan  deb 
eshitgan  edim...
U  tizzam ga  qoTini  q o ‘yib,  Dyunni  eslaysizmi,  deb  yana 
so ‘radi.
-   Bu  ajoyib,  olijanob  insonni  unutib  bo‘ladimi? -   dedim 
afsuslanib.
U  paytda  losiro  o ‘ttiz  yoshlarda  edi.
U  uylangan  paytlarini,  qaylig‘i  bilan  ikki  marta  Kabuki 
teatriga  borganini,  mashhur  aktyorlar  ijro  etgan  rollami  xuddi 
tushida  ko‘rgan  voqealami  aytib  berayotgandek  gapirardi.  Ayt- 
gancha,  uning  egizak  qizlari  bor  edi.
-   Qizlaringiz  bilan,  xotiningiz  bilan  diydor  ko‘rish- 
d in g izm i?- deb  so‘radim.
-   Bitta  qizimni  topdim.  Xotinim   bilan  bir  qizim  atom 
nurlanishidan  halok  boTishgan  ekan.
U  hassasining  uchi  bilan  yer  chizib,  uzoq  turib  qoldi.
-   Men  sizni  ko‘p  eslayman.  Esingizdami,  ketar  chog‘i- 
m izda  Dyun,  siz  uchovim iz  suratga  tushgan  edik.  0 ‘sha
84

---

suratni  qora  kunlarimizdan  xotira  deb  saqlayman.  Qizim  shu 
m uzeyning  Yapon  b o ‘limida  ilmiy  ish  qilyapti.  Kuyovim 
diplomat.  Elchixonada  ishlaydi.  Q izim ning  ketidan  bu 
yoqlarga  kelib  qolganman.  Ikki  nevaram  bilan  ovunib 
yuraman...
Uning  gapini  b o id im :
-   Sizlam i  dengizga  ch o ‘ktirib  yuborishgan,  deb  eshitgan 
edim...
-   Yolg‘on  gap.  Bu  «parasha»  gap.  H amm amiz  sog‘-omon 
yurtim izga  yetib  borganmiz!
-   Dyun  omonm i?  Bola-chaqali  bo‘lib  k e tg a n d ir? -d e b  
so‘radim  undan  yaxshi  bir  gap  eshitish  ilinjida.
-   D yun 
endi 
y o ‘q , - d e d i  
losiro 
hasrat-nadom at 
b ila n .- K e m a d a  
k etayotganim izda 
D yunning 
yuragi 
ikki  m arta  xuruj  qildi.  V rachlar  arang  saqlab  qolishdi. 
K em am iz  q irg ‘oqqa  yetib  borganda  bizni  kutib  olish 
uchun  N egate  portiga  chiqqanlarning  son -sano g‘i  y o ‘q  edi. 
0 ‘zin giz  bilasiz,  D yunning  hech  kim i  y o ‘q,  yetim xonada 
o ‘sgan.  U  kem adan  tushib,  hech  narsaga  qaram ay,  q irg ‘oq 
b o lylab,  toMqinlar  yuvaverib  billurdek  sh affo f  qilib 
q o ‘ygan  qum lam i  to ‘piq  b o ‘yi  bosib,  ancha  nari  ketdi. 
K urtkasini  yechib,  uloqtirdi.  B ukchayib  o ‘tirdi-da,  sh o ‘r 
qum ni  o ‘pa  boshladi.  U  bir  bukchayganicha  boshini, 
qaddini  k o ‘tarm adi.  ToMqinlar  uning  ustidan  sapchib, 
ikki-uch  m etr  o ‘tib  ketdi.  D yunning  gavdasi  toMqin  ostida 
k o ‘rinm ay  ketdi.  ToMqin  orqaga  qaytdi.  D yun  tom onga 
yugurdim .  Yetib  borgunim cha,  uni  yana  ikki  m arta  toMqin 
bosdi.  Uni  qoMtigMdan  koM armoqchi  boMgandim,  eplol- 
m adim .  Dyun  qadrdon  yurtining  billur  q irg ‘ogMni  o ‘pib, 
jo n   taslim   qilgan  edi.  Labidan  oqayotgan  qonni  qum   shi- 
m ib  ketayotgandi.
M endan  narida  gullab  turgan  sakura  tagida  qora  chodirga 
o ‘ralib,  bir  rohiba  odam larga  javdirab  qarar,  yum-yum  yosh 
to ‘kardi.
U  bir  vaqtlar  parijliklar  husniga  m ahliyo  boMib, 
O ftob  oyim  deb  atagan  tengsiz  g o ‘zal  M aniko  xonim ga
85

---

endi  o ‘xsham asdi.  K o ‘zlaridan  nur  qochgan,  archilgan 
shaftolidek  pushti  yuzlarini  rang  tark  qilgan,  farzand  d o g ‘i 
uni  g ‘ijimlab  tashlagan,  afv  qilinganlar  orasida  m ening 
bolam   ham  borm ikin,  degan  o ‘yda  kelganga  o ‘xshardi. 
U ning  oldiga  borolm adim ,  Dyun  bilan  ovora  edim.
Dyunni  o ‘z  qo‘lim  bilan  qabrga  q o ‘ydim.  Qabri  boshiga 
bir  tup  sakura  k o ‘chatini  ekib  qo‘ydim.  To  bu  tomonlarga 
kelgunicha  har  bahor  uning  qabri  boshiga  borib  uzoq 
o ‘tirardim.  Sakura  gullari  to ‘kilib,  pushti  rangga  o ‘ralgan 
qabr  poyiga  tiz  cho‘kib,  birga  kechirgan  kunlarim izni  ko‘z 
oldim ga  keltiraman.
Men  esam,  lagerda  Dyun  bilan  so‘nggi  uchrashuvimni 
eslayman.  0 ‘shanda  oy  dum-dumaloq,  oppoq  edi.  0 ‘shanda 
Dyun  Vatanimdan  bir  tomchi  qon  qarzdorman  degandi.  Shu 
gapi  uchun  uni  qattiq  so‘kkan  edim.  Qarang-a!  U  niyatiga 
yctibdi.
-   Tovarish  Ahmed,  hozir  kuyovim ga  telefon  qilaman. 
Q amoqdan  b o ‘shaganim izda  Dyun  bilan  uchovim iz  tushgan 
suratni  olib  keladi.
losiro yonidan  uyali  tclefonni  olib,  kuyovi  bilan  gaplashdi.
...Odam  bolasi  tu g‘ilgan  yurtiga  o ‘xshaydim i?  Bilmadim, 
men  negadir  shunaqa  deb  o ‘ylayman.  Dyunning  suratiga 
qarayman.  U  menga  har  kuni  bitta  oftob  tu g‘adigan 
Yaponiyaga  o ‘xshab  k o ‘rinadi.  Unga  qaraganim da  buyuk 
Yaponiyani  ko‘rib  turganga  o ‘xshayman.
Bodroqdek  g ‘uj-g‘uj  gullagan  sakura  soyasida  Dyun  orom 
uyqusida  yotibdi.  Dengiz  tom ondan  shamol  esganda  Sakura 
gullari  duv  to ‘kiladi.  G o‘yo  qabr  ustiga  pushti  ko‘rpa  yopib 
ketgandek  boTadi.  Dyun  okean  dovullarining  dolg‘ali 
tovushlarini,  chag‘alaylarning  qiyqiriqlarini  eshitib  yotibdi.
Dunyoning  ishlari  shunaqa  ekan-da...