|
Sorawlar ha`m tapsɩrmalar:
1 Muxammed A`min inaq ha`kimiyattɩ qolg‗a alg‗an son` qaraqalpaqlardɩn` qaysɩ urɩwlarɩ
Xiywa xanlɩg‗ɩna ko`ship o`tken?
2 Esengeldi biy, Qurbanbay biy, Amanqul biy ha`m G‗ayɩp bahadɩrlar kimnin` sadɩq
xizmetkeri bolg‗an?
3 Muxammed A`min inaq kimdi quwatlap, Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasawshɩ qaraqalpaqlardɩn`
ha`kimi da`rejesine ko`tergen?
4 1795-jɩldan baslap Eltuzer xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartqan ko`terilis basshɩsɩn anɩqlan`?
5 XIX a`sirdegi qaraqalpaqlar haqqɩnda ko`plep mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an Xiywa
tariyxshɩsɩn anɩqlan`?
6 1810-jɩlɩ dekabr ayɩnɩn` aqɩrlarɩnda Xiywa xanɩ u`sh mɩn` a`skeri menen kimlerge ha`m
qanday maqsette ju`ris qɩlg‗an?
7 Qon`ɩrat qalasɩ qashan Muxammed Raxim a`skerleri ta`repinen basɩp alɩng‗an ha`m
To`remurat suwpɩ o`ltirilgen?
§7. XIX A`SIRDEGI QARAQALPAQLARDƖN` JA`MIYETLIK DU`ZIMI HA`M
SOTSIALLƖQ JAG‘DAYLARƖ.
XIX a`sirde qaraqalpaqlardɩn` ja`miyetlik du`zilisinin` tiykarɩn feodallɩq ha`m patriarxallɩq
feodallɩq qatnaslar quradɩ. Urɩwshɩlɩqtɩn` qaldɩqlarɩ ele ku`shli bolsada, urɩw o`zinin` da`slepki
ma`nisin joytqan.
Qaraqalpaqlar tiykarɩnan diyqan xalɩq bolg‗anlɩqtan, diyqanshɩlɩq qaraqalpaqlar
xojalɩg‗ɩnda baslɩ rol tutqan. Olar Xiywa xanlɩg‗ɩ quramɩnda A`miwda`ryanɩn` ayag‗ɩnda
da`ryanɩn` eki jag‗alɩg‗ɩnda ornalasqan. Da`ryanɩn` shep jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar Qon`ɩrat
penen Xojelɩ aralɩg‗ɩndag‗ɩ SHomanay kanalɩnɩn` boyɩnda, bir bo`limi Qon`ɩrat qalasɩ a`tirapɩnda
da`rya jag‗alɩg‗ɩnda ma`kanlag‗an. Da`ryanɩn` on` ta`repindegi qaraqalpaqlar Ko`ko`zek,
Kegeyli kanallarɩ ha`m onnan tarmaqlang‗an mayda japlar boylarɩnda, A`miwda`rya jag‗asɩnda,
Qusqanatawdɩn` a`tiraplarɩna da jaylasqan.
A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar elatɩnɩn` orayɩ SHɩmbay, al da`ryanɩn`
shep jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ orayɩ Qon`ɩrat qalasɩ bolg‗an.
SHɩmbayg‗a qaraqalpaqlardɩn` on` jag‗alɩqtag‗ɩ aymag‗ɩnɩn` A`miwda`ryanɩn` ten`izge
quyar jerinen Sultan Uays tawg‗a shekemgi bo`limi tiyisli bolg‗an. Qon`ɩratqa O`giz ha`m
Qɩyatjarg‗an kanallarɩ menen birge A`miwda`rya deltasɩnɩn` shep jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ barlɩq
aymaqlar kirgen.
Xalɩq iri jer iyeleri, sharwalar, baylar, ekinshiden baylarda jallanɩp xizmet etip ku`n
ko`rgen ka`mbag‗allar bolg‗an.
Xiywa xanlɩg‗ɩnda jer xang‗a tiyisli bolɩp, onɩ qaraqalpaqlardɩn` urɩw ha`m qa`wimlerine
xan ta`repinen paydalanɩwg‗a berilgen dep esaplag‗an. Is ju`zinde bul jerlerdin` en` jaqsɩ
bo`limlerin qa`wimlerdin` ha`m urɩwlardɩn` basshɩlarɩ o`zlestirip alg‗an.
Qaraqalpaqlar jasag‗an aymaqlar Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ jerlerge iyelik etiw ta`rtibine
sa`ykes u`sh formag‗a iye bolg‗an: ma`mleketlik jerler, mu`lklik jerler, waqɩm jerler.
Ma`mleketlik jerler degende tiykarɩnan bul jerler ma`mleket ta`repinen diyqanlarg‗a
ijarag‗a berilgen. Ijara to`lemi retinde jerden o`ndirilgen o`nimnin` bir bo`limi ma`mleketke
o`tkerilgen. Mu`lklik jerler degende bunda jer iyesinin` jeke mu`lki esaplang‗an. Waqɩm jerler
degende meshit ha`m medreselerge yaki basqa da diniy mekemelerge sawg‗a etilgen jerler
tu`siniledi.
XIX a`sirde qaraqalpaqlar arasɩnda lawazɩmlɩ adamlar: biyler, atalɩqlar, begler begi,
qazɩlar, raisler, muraplar, xan a`skerinde xizmet etip ko`zge tu`skenler, sonday-aq diniy
ruwxanɩylar, molla, axun, iyshanlar iri jer iyeleri bolg‗an.
Iri jer iyelerinin` ko`lemi sheklenbegen mug‗darda bolg‗an. Mɩsalg‗a XIX a`sirdin`
ortalarɩnda ag‗a biy Erejeptin` 495 tanap jeri bolg‗an. Usɩ menen bir waqɩtta qarapayɩm
diyqanlardɩn` jeri 1-2 tanap ko`leminde bolg‗an.
Jersiz diyqanlar da ko`p bolg‗an. Olar iri jer iyelerinin` jerinde diyqanshɩlɩq etip jer iyesine
ijara haqɩ to`legen.
XIX a`sirdin` 1-yarɩmɩnda qaraqalpaqlardɩn` ha`kimshilik en` joqarɩ lawazɩmɩ biy bolg‗an.
Biylik lawazɩmɩ xan ta`repinen belgilengen. Biydin` wazɩypasɩna o`zinin` biyligindegilerden
salɩq jɩynaw, tartɩs ma`selelerdi sheshiw, sud islerin alɩp barɩw isleri kirgen. Urɩwlar ha`m
qa`wimler arasɩnda tartɩs, daw-ja`njellerdi xannɩn` o`zi sheshken.
Biyler o`z urɩwɩnɩn` ishinde aqsaqallar ha`m urɩwdɩn` basqa da ataqlɩ adamlarɩ menen
ma`sla`ha`tlesip ken`esler o`tkerip turg‗an.
Biylerdin` arasɩnan shɩqqan xang‗a sadɩq el basqarɩwda uqɩplɩlɩg‗ɩ menen ko`zge tu`sken
biylerge xan ta`repinen ken` huqɩqlar berilgen.
Qaraqalpaqlar arasɩnda murab ta a`hmiyetli xɩzmet atqaratug‗ɩn lawazɩmlardan bolg‗an. Ol
diyqanshɩlɩq ushɩn za`ru`rli bolg‗an suwdɩ retlestirip beriwshi adam bolg‗an. Ol jasalma tu`rde
suwg‗arɩwg‗a tiykarlang‗an diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllanɩwshɩ, suwɩ kemtar Qaraqalpaqstan
jag‗dayɩnda pu`tkil diyqanshɩlɩqqa basshɩlɩq etiw menen ten` bolg‗an. Qaraqalpaqlar arasɩnda
ken`nen taralg‗an maqalda «A`ken` murab bolg‗ansha-jerin` oy bolsɩn» dep muraplardɩn`
a`hmiyeti ko`rsetilgen.
Murablar kanallardɩ tazalaw, suwg‗arɩw tarmaqlarɩn qurɩw ha`m qayta du`zetiw islerine
basshɩlɩq etken.
Qaraqalpaqlar arasɩnda sud islerin qazɩlar ju`rgizgen. Qazɩlar a`dette joqarɩ bilimli adamlar
arasɩnan belgilenetug‗ɩn bolg‗an. Qazɩlar menen raislar nɩzamlardɩn` orɩnlanɩp barɩwɩn, sonday-
aq xalɩq turmɩsɩnda islam dini normalarɩnɩn`, sha`riyattɩn` orɩnlanɩwɩn baqlap barg‗an.
Ruwxaniylar ulɩwma xalɩqtɩn` ruwxɩy du`nyasɩnɩn` talaplarɩna xɩzmet etken. Xalɩq arasɩnda
islam dininin` ideyalarɩn taratqan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
