Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

 
ekinshisi SHɩmbay rayonɩ aymag‗ɩnda saqlang‗an. 
Qaraqalpaqlarda 
arxitekturalɩq
 
esteliklerden 
SHɩmbayda Ayɩmbet
 
iyshan, 
Ko`ko`zek
 
boyɩnda 
A`bdireyim iyshan, SHɩlpɩqtɩn` qasɩnda Tas medresesi,
 
Xalqabadta Iyshan qala ha`m t
.b. 
estelikler
 
bolg‗an. 
Qon`ɩrat qalasɩnda 7
 
meshit bolɩp, 
diywal menen
 
qorshalg‗an.
 
Qaraqalpaqlarda jergilikli qurɩlɩs
 
materiallarɩnan jaylar salɩng‗an. Olardɩn` arasɩnda 
sho`pker jaylar ko`plep ushɩrasadɩ. Sonday-aq, waqɩtsha salɩng‗an qaqɩra ha`m ɩlashɩqlar bolg‗an. 
Biraqta en`
 
tiykarg‗ɩsɩ bul qara u`y bolɩp, og‗an xalqɩmɩz bar uqɩbɩn jumsap, ha`r bir balag‗a 
ha`m qɩzɩna shamasɩ kelgen adamlar u`y qurɩp berip u`ylendirip, o`z aldɩna
 
shan`araq etiw 
da`stu`ri ken` da`rejede rawajlang‗an.
 
Ha`r bir xalɩqtɩn` jasag‗an ta`biyiy ortalɩg‗ɩna, xojalɩq turmɩsɩna muwapɩq
 
o`zine ta`n
 
milliy kiyimleri bolg‗an. Bul milliy kiyimleri olardɩn` a`sirler dawamɩnda qa`liplestirip, 
qa`sterlep saqlap kelgen milliy ma`deniyatɩnɩn` bir bo`limi bolɩp tabɩladɩ. Qaraqalpaqlar 
o`zlerinin` kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan ajɩralɩp turadi. Bunda olardɩn` kiyimleri 

---

o`zlerinin` stili, fasonɩ menen ajɩralɩwɩ menen birge bul kiyimlerdi tigiwde olarg‗a salɩng‗an 
nag‗ɩslarɩ, kiyimlerdin` tayarlanɩw usɩllarɩ, jumsalg‗an materiallarɩ menen
 
de basqa xalɩqlardan 
ajɩralɩp turg‗an.
Qaraqalpaqlardɩn` kiyimleri ulɩwma alg‗anda basqa xalɩqlardɩn` kiyimleri menen bir 
qansha usaslɩqlarg‗a iye bolɩwɩ menen birge, basqa xalɩqlarda ushɩraspaytug‗ɩn kiyimleri de bar. 
Bul kiyimler qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy du`nyasɩna, milliy psixologiyasɩna baylanɩslɩ rawajlanɩp 
otɩrg‗an. Bul kiyimlerdi u`yreniw arqalɩ qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy ha`m materiallɩq ma`deniyatɩn 
tu`siniwge boladɩ. 
Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri ishinde ton u`lken orɩn iyelegen. Tonlardɩn` 
bir neshe tu`rleri bolg‗an. Bulardan qoy terisinen tigilgen tonlar, tay terisinen tigilgen-tayshaxɩ, 
eshki terisinen tigilgen-qɩlqanɩ aytsa boladɩ. Tayshaqɩ menen qɩlqanɩ tiykarɩnan padashɩlar 
kiygen. Bul tonlar terisi ishke, ju`ni sɩrtqa qaratɩp tigilgen. Qaraqalpaqlar ko`binese tondɩ qoy 
terisinen islegen. Bunda qoy terisi iylenip jumsartɩlɩp bolg‗an son` ju`ni astarma qaratɩp tigilgen. 
Sɩrtɩ sulɩw etip ha`r kɩylɩ boyawlar menen boyalg‗an. Ton tek g‗ana jɩllɩ ju`riw ushɩn g‗ana emes, 
al sa`n ushɩn da kiyilgen. Xalɩq arasɩnda saqlang‗an an`ɩz boyɩnsha belgili qaraqalpaq biyi 
Aydostɩn` «qɩsta ton kiymegen, jazda qatɩq ishpegen qaraqalpaqtan ken`es sorawg‗a bolmaydɩ», 
dep aytqan so`zi usɩ waqɩtqa shekem saqlang‗an. 
Sonɩn` menen birge er adamlardɩn` ko`plegen kiyimlerdi shapan ha`m shekpenler, 
ko`ylek, beshpentler kiygen. Bellerin qayɩslar ha`m belbewler menen buwatug‗ɩn bolg‗an. 
Belbewlerdin` qamarɩ belbew, gu`darɩ belbew sɩyaqlɩ tu`rleri bolɩp, olardɩn` bir neshe pɩshaqlar 
ushɩn, shay qalta ushɩn arnawlɩ qɩnlarɩ bolg‗an. 
Qaraqalpaq bas kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan o`zgeshelenip turg‗an. Erler basɩna 
taqɩya, malaqay, sho`girmeler kiygen. Solardɩn` arasɩnan jas qozɩlardɩn` sulɩw terilerinen 
islengen sho`girmeler u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. SHo`girmeler qurash dep te atalg‗an. 
Erler ayag‗ɩna etikler, ma`siler, gewishler kiygen. Ayaq kiyimler ha`r qɩylɩ mallardɩn` 
terilerinen tigilgen. Etiklerdin` bir neshe tu`rleri bolg‗an. Olardan uyɩq, sharɩq, baykem etik. 
Bunday etiklerdi tigetug‗ɩn ha`r bir awɩlda ha`m qalada arnawlɩ etikshiler bolg‗an. 
Qaraqalpaqlar qɩzlarɩn jaslayɩnan kiyim tigiw, o`rmek toqɩw, keste tigiw sɩyaqlɩ sheberlik 
islerge u`yretip kelgen. Ha`r bir qɩz turmɩsqa shɩg‗aman degenshe qaraqalpaq milliy kiyimlerin 
tigiwdi, milliy nag‗ɩslar toqɩwdɩ biliwi tiyis bolg‗an. 
Qaraqalpaq qɩz-kelinsheklerinin` kiyim-kenshekleri sulɩw etip nag‗ɩslar menen bezelip, 
kiyimler ha`r tu`rli ren`lerge iye bolg‗an. A`sirese olar qɩzɩl ko`k ren`degi gezlemelerden tigilgen 
kiyimlerdi ko`p kiygen. 
Hayal-qɩzlar ko`ylektin` sɩrtɩnan shapan, beshpent, jen`se kiygen. Al jasɩ u`lken hayallar 
ha`m kempirler aq ren`degi gezlemeden tigilgen kiyimler kiygen. 

---

i
Jas qɩzlar basɩna taqɩya kiygen, oramal tartqan. Er jetken qɩzlar baslarɩn sulɩwlap orap, 
sɩrtɩnan oraypek jamɩlg‗an. 
Hayal-qɩzlar ayag‗ɩna mallardɩn` terisinen tigilgen gewish, ma`si, biyik o`ksheli etikler 
kiygen. 
Qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩ bulardan basqa kiymeshek, jegde, sa`wkele kiygen. 
Kiymeshektin` eki tu`ri bolg‗an. Aq kiymeshekti kempirler, al qɩzɩl kiymeshekti jas 
kelinshekler kiygen. Jas qɩzlar kiymeshektin` bir tu`ri o`n`irshe kiygen. O`n`irshenin` 
kiymeshekten ayɩrmashlɩg‗ɩ, o`n`irshe tu`yme, ten`geler menen bezetilip kestelengen. 
Jegde-qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩnɩn` bas kiyimi esaplanɩp, ol shapang‗a uqsas bolg‗an, 
biraq onɩn` jen`leri bolmag‗an. Jegdenin`de jas ayɩrmashɩlɩg‗ɩna qaray tu`rleri bolg‗an. Qɩzlar 
ha`m jas-kelinsheklr - jipekten tigilgen qɩzɩl jegde, al kempirler aq jegde jamɩlg‗an. 
Sa`wkele toy-merekelerde kiyiletug‗ɩn kiyim bolɩp, uzatɩlg‗an qɩzg‗a jen`gesi ta`repinen 
kiygizilgen. Sa`wkele gu`mis, altɩn ten`geler, monshaqlar, marjanlar menen bezetiletug‗ɩn 
bolg‗an. 
Hayal-qɩzlardɩn` kiyim-kensheklerine sa`ykes zergerler ta`repinen sog‗ɩlg‗an ju`zik, 
ayshɩqlɩ sɩrg‗a, bilezik, a`rebek, ha`ykel, shar tu`yme, o`n`ir monshaqlar sɩyaqlɩ tag‗ɩnshaqlarɩ 
bolg‗an.