Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

 
Ku`nxoja (1799-1880).
 
XIX
 
a`sirdegi qaraqalpaq 
shayɩrlarɩ o`zlerinin` shɩg‗armalarɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda bolg‗an siyasiy waqɩyalardɩ o`zlerinin` 
poeziyalɩq shɩg‗armalarɩnda jazɩp bardɩ. Xalɩqtɩn` ku`n ko`risi, xojalɩg‗ɩ, toy-merekeleri, arzɩw-
a`rmanlarɩ o`z
 
sa`wlesin tapqan. Solardɩn` biri Ku`nxoja shayɩr bolɩp Xiywa xanlɩg‗ɩnda
 
jasag‗an 
xalɩqlardɩn` turmɩsɩn ko`rsetken. Ol qaraqalpaq diyqanlarɩn - sharwalarɩnɩn`, balɩqshɩlarɩnɩn` 
awhalɩn ko`rsetetug‗ɩn shɩg‗armalarɩn jazg‗an. 
Ku`nxoja Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` paytaxtɩ Xiywa qalasɩnda o`tkerilgen so`z ustalarɩnɩn` 
jarɩsɩna shaqɩrtɩlg‗an. Onda ol o`zinin` «Umɩtpaspan» shɩg‗armasɩn jazg‗an. Onda Xiywa 
xanlɩg‗ɩnɩn` XIX a`sirdin` ortalarɩndag‗ɩ sotsial-ekonomikalɩq ha`m ma`deniy turmɩsɩn 
ko`rsetken. 
A`jiniyaz Qosɩbay ulɩ (1824-1878).
 
A`jiniyaz qaraqalpaq shayɩrlarɩnɩn` arasɩnda en` 
joqarɩ da`rejeli bilimge iye bolg‗an. Ol Xiywa qalasɩndag‗ɩ joqarɩ bilim orayɩ bolg‗an medreseni 
oqɩp pitkergen. Bul medresede o`z waqtɩnda ullɩ tu`rkmen shayɩrɩ Maqtumqulɩ da bilim alg‗an. 
Ol bir neshe tillerdi bilgen. SHɩg‗ɩs xalɩqlarɩnɩn` lirikasɩn u`yrengen. Xalɩq turmɩsɩnan alɩp 
a`jayɩp shɩg‗armalar do`retken. Ol Qazaqstanda, Rossiya ma`mleketinin` aymaqlarɩnda, 
Orenburg, Bashqurstan, Tatarstan jerlerinde bolg‗an. 
A`jiniyaz shɩg‗armalarɩnda xalɩqtɩn` tariyxiy-etnografiyalɩq mag‗lɩwmatlarɩ ken` tu`rde 
sa`wlelengen. Ol qaraqalpaq qɩzlarɩnɩn` a`jayɩp kiyim-kenshekleri, olardɩn` sulɩw ko`rki tuwralɩ 
a`jayɩp shɩg‗armalar jazg‗an. Olar qɩssaxanlar yadɩnda usɩ ku`nlerge shekem kelip jetken. 
A`jiniyaz qaraqalpaq xalqɩnɩn` ma`deniy turmɩsɩnda a`hmiyetli orɩn iyelegen «Bozataw» 
poemasɩnɩn` avtorɩ. Onɩn` qazaqtɩn` shayɩr qɩzɩ «Qɩz Men`esh» penen aytɩsɩ Qazaqstan, 
O`zbekstan aymaqlarɩnda ken` taralg‗an. Bul u`lken tariyxiy shɩg‗armalar qaraqalpaq xalqɩnɩn` 
tariyxɩn u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ. 
Berdaq G‗arg‗abay ulɩ (1827-1900).
 
Qaraqalpaq ma`deniyatɩ, tariyxɩnda ko`rnekli 
orɩn iyelegen Berdaq 1827-jɩlɩ Aral ten`izi aymag‗ɩnda tuwɩlɩp, 1900-jɩlɩ 73 jasɩnda qaytɩs 
bolg‗an. O`zinin` jaslɩq jɩllarɩn diyqanlar, balɩqshɩlar arasɩnda o`tkerip, ko`plegen da`stanlar, 
qosɩqlar do`retken. Ol jas waqtɩnan baslap xalɩq arasɩnda tarqalg‗an Nawayɩnɩn`, Ferdawsiydin`, 
Fizuliydin` ha`m basqa da musɩlman xalɩqlarɩnɩn` shɩg‗armalarɩn qɩzɩg‗ɩp u`yrengen. O`zinin` 
tuwɩlg‗an jerindegi diniy oqɩw ornɩn tamamlag‗an. Onɩn` sanalɩ o`miri qaraqalpaqlardɩn` Xiywa 

---

xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩnda bolg‗an da`wirine sa`ykes keledi 
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩn, tariyxɩn sa`wlelendiretug‗ɩn ju`da` ko`plegen
 
shɩg‗armalar 
jazg‗an. Ol o`zinin` «Aqmaq
 
patsha» shɩg‗armasɩnda qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩnɩn` ma`rtligin, 
go`zzallɩg‗ɩn ta`riypleydi. 
Berdaq 
shayɩrdɩn` 
tariyxiy 
shɩg‗armalarɩ 
arasɩnda 
ko`rnekli 
orɩn 
iyelegen 
shɩg‗armalarɩnɩn` biri «SHejire». Onda qaraqalpaq xalqɩnɩn` kelip shɩg‗ɩw tariyxɩ poeziyalɩq til 
menen su`wretlengen. 
Berdaq qaraqalpaq xalqɩnɩn` XIX a`sirdegi turmɩsɩnɩn` tariyxiy deregi sɩpatɩnda u`lken 
a`hmiyetke iye. A`sirese Berdaq shɩg‗armalarɩna qaraqalpaq basshɩlarɩnɩn` Xiywa, Buxara 
xanlarɩna qarsɩ ko`terilisleri tuwralɩ da bir qansha da`stanlar shɩg‗arg‗an. Olardan
 
«Aydosbiy», 
«Ernazarbiy», «Amangeldi» ha`m basqa da shɩg‗armalarɩ u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ. 
O`tesh shayɩr Alshɩnbay ulɩ (1829-1902).
 
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` a`debiyatɩnda O`tesh 
Alshɩnbay ulɩnɩn` shɩg‗armalarɩ ayrɩqsha orɩn iyeleydi. O`tesh 1829-jɩlɩ Aral ten`izinin` 
boyɩndag‗ɩ atawlardɩn` birinde tuwɩlg‗an. Ol waqɩtta bul jerler A`miwda`ryanɩn` bir shaqabɩ 
bolg‗an, Ko`ko`zek da`ryasɩ quyɩp turg‗an. Onɩn` eki jag‗asɩnda qalɩn` el otɩrg‗an. Ol jerde bir 
qansha meshit 
ha`m
 
medreseler bolg‗an. Olarda balalar oqɩp bilim alg‗an. Bul oqɩw orɩnlarɩnda 
Buxara ha`m Xiywada bilim alɩp kelgen mollalar sabaq bergen. Usɩ mekteplerde bilim alg‗an
 
O`tesh shayɩr musɩlman xalɩqlarɩnɩn` a`debiy shɩg‗armalarɩ menen jaqsɩ tanɩs bolg‗an. Onɩn` 
jazg‗an shɩg‗armalarɩnda «YUsup-Zlixa», «Taxir-Zuxra», «Layli-Majnun», «Farxad-SHiyrin», 
«G‗a`rip-ashɩq», «SHaxsa`nem» ha`m basqa da da`stanlardɩn` atlarɩ ko`rinedi. Bug‗an 
qarag‗anda 
O`tesh
 
jas waqtɩnan baslap a`debiy shɩg‗armalardɩ teren` u`yrengen. 
O`tesh shayɩr Berdaq shayɩr menen dos ha`m ag‗ayɩn, dayɩlɩ-jiyenli bolg‗an. Berdaq 
shayɩrdɩn` o`limine arnap iri ko`lemli shɩg‗arma jazg‗an. Onda Berdaq shayɩrdin` o`miri, 
qaraqalpaq a`debiyatɩnda tutqan ornɩna joqarɩ baha 
bergen. 
Sonɩn` menen
 
birge
 
Jiyen jɩraw, 
Ku`nxoja, A`jiniyaz ha`m basqa da qaraqalpaq shayɩrlarɩna sɩpatlama bergen.