Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

. 
Olardɩn` arasɩnan bet ashar u`lken orɩn iyelegen. Sonɩn` menen birge «Ha`wjar», 
«Sin`siw» ha`m basqa da qosɩqlar ken` orɩn alg‗an. Xalɩqtɩn` turmɩsɩndag‗ɩ qayg‗ɩlɩ waqɩyalarg‗a
baylanɩslɩ aytɩlatug‗ɩn «Joqlaw»da u`lken orɩn iyelegen. Onda o`lgen adamnɩn` islegen 

---

xɩzmetlerin, minez-qulqɩn, basqalarda ushɩraspaytug‗ɩn jaqsɩ ta`replerin aytɩp joqlaw, xalɩqqa 
u`lken ta`sir etken. Ha`r bir awɩlda hayal-qɩzlar jaqɩn adamlarɩna bolg‗an jɩllɩ sezimlerin 
bildirgen.
Qaraqalpaqlarda ju`da` ko`p ertekler saqlang‗an. Olardɩn` ko`pshiligi a`yyemgi 
da`wirlerden saqlanɩp, xalɩqtɩn` turmɩsɩnda bolg‗an ja`miyetlik siyasiy o`zgerislerdi bildirgen. 
Qaraqalpaq erteklerinin` tu`rleri og‗ada ko`p. Olar o`zlerinin` mazmunɩna qarap bo`lingen. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda ken`nen taralg‗an erteklerdin` birewi orɩs izertlewshisi I.Karazin 
ta`repinen 1873-jɩlɩ SHɩmbay qalasɩnan 80 jasar shamasɩndag‗ɩ ertekshi kempir awzɩnan jazɩp 
alɩng‗an ha`m onɩ bastɩrɩp shɩg‗arg‗an. Bul ertek «Hayallar patshalɩg‗ɩ tuwralɩ ertek» dep atalɩp, 
ol a`yyemgi amazonkalar da`wiri tuwralɩ mag‗lɩwmatlar beredi. Sonday-aq «Anqaw mergen», 
«Jiyrenshe sheshen», «Aldar ko`se», «Xoja Nasraddin» usag‗an ertekler bolg‗an. Ko`p ertekler 
qon`sɩ xalɩqlardɩn` ertekleri menen jaqɩn bolg‗an. 
Qaraqalpaqlarda geypara adamlardɩn` o`mirine baylanɩslɩ ku`ldirgi so`zler ko`p bolg‗an. 
Olardan O`mirbek laqqɩ tuwralɩ ko`plegen ku`ldirgi so`zler saqlanɩp bizin` ku`nlerimizge shekem 
jetip kelgen. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda a`yyemgi waqɩtlardan beri qaharmanlɩq da`stanlar ken`nen 
taralg‗an. Olardan «Qɩrɩq qɩz», «Alpamɩs», «Qoblan», «Ma`spatsha» usag‗an qaharmanlɩq 
da`stanlar ken`nen ma`lim. Olar xalɩq tariyxɩnɩn` joldasɩ bolg‗an. Qaraqalpaqlar eski da`stanlardɩ 
yadɩnda saqlawg‗a, onɩ a`wladtan-a`wladqa jetkeriwge u`lken itibar bergen. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda en` su`yikli batɩrlɩq da`stanlardan biri «Edige» da`stanɩ bolɩp 
esaplanadɩ. Izertlewshilerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha «Edige» da`stanɩnda su`wretlengen waqɩyalar, 
adamlardɩn` atlarɩ tariyxta bolg‗an. Qaraqalpaq jɩrawlarɩ bul da`stang‗a xalɩqtɩn` basɩnan o`tken 
tariyxiy waqɩya sɩpatɩnda qarag‗an. 
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩnda «Qɩrɩq qɩz» da`stanɩ en` a`hmiyetli orɩn iyeleydi. Onda 
qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩ ha`m ma`deniyatɩ tuwralɩ ko`plegen mag‗lɩwmatlar bar.
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` «Alpamɩs» da`stanɩnda da a`yyemgi da`wirdegi tariyxiy waqɩyalar 
menen birge XVIII-XIX a`sirdegi azatlɩq gu`resi o`z sa`wlesin tapqan.
Qaraqalpaqlar basqa tu`rkiy xalɩqlarg‗a uqsap awɩzsha an`ɩzlarg‗a u`lken itibar bergen. 
Qaraqalpaqlar tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar jɩynag‗an akademik S.Kamalov, 
ko`rnekli tariyxshɩlar T.A.Jdanko, R. Qosbergenov, U. SHalekenov, L.S.Tolstova o`zlerinin` 
tariyxiy miynetlerin jazba tariyxiy derekler menen birge qaraqalpaqlar arasɩnan jɩynalg‗an 
an`ɩzlar, tariyxiy a`psanalar negizinde jazdɩ. Olardɩn` pikiri boyɩnsha XVIII-XIX a`sirdegi 
qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya, Jan`ada`rya, A`miwda`rya boyɩndag‗ɩ qonɩslarɩ, olardɩn` Orta Aziya 
jerlerine qonɩslasɩw tariyxɩ boyɩnsha awɩzsha mag‗lɩwmatlarɩ, Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` tariyxiy 
mag‗liwmatlarɩ menen tuwra keletug‗ɩnlɩg‗ɩn ko`rsetken. 

---

Tolg‗awlar. Qaraqalpaqlar jawgershilikti ko`p ko`rgen xalɩq. 
Sonlɩqtanda 
xalɩqtɩn` awɩr 
awhalɩ, o`zlerinin` otɩrg‗an jerlerin taslap ko`shiwi tuwralɩ jɩrawlar ta`repinen atqarɩlɩp usɩ 
ku`nlerge shekem jetken. 
Ormambet tolg‗awɩ XVI a`sirdin` waqɩyalarɩn sa`wlelendirgen. Ormambet tariyxta 
bolg‗an adam. Ol nog‗aylɩ awqamɩnɩn` basshɩsɩ bolg‗an, qaraqalpaqlardɩn` nog‗aylɩ da`wirindegi 
tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar
 
beredi. 
Qaraqalpaq a`debiyatɩ wa`killeri.