Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

 
Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
Muxammed Raxim xan da`wirinde (1806-1825) qanday kanallar qurɩlg‗an? 
2 
Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar ne ushɩn turaqlɩ tu`rde jap ha`m kanallardɩ tazalap 
turg‗an? 
3 
Qazɩwshɩlardɩn` qazɩw mu`ddeti adette qansha waqɩt dawam etken? 
4 
Qaraqalpaqlar Kegeyli kanalɩnan qansha kanallar qazɩp diyqanshɩlɩq ushɩn suw alg‗an? 
5 
Qaraqalpaqlar da`nli o`simliklerden qanday eginler ekken? 
6 
Qaraqalpaqlardɩn` sharwashɩlɩg‗ɩnda ku`ren atamasɩnɩn` ma`nisin tu`sindirin`? 
7 
Qaraqalpaqlar arasɩnda o`nermentshiliktin` qanday tu`rleri ken` rawajlang‗an ? 
8 
Buxara, Orenburg, Astraxan qalalarɩ menen qanday sawda baylanɩslarɩ ju`rgizilgen ? 
9 
Xiywa xanlɩg‗ɩnda jer salɩg‗ɩ ne dep atalg‗an ? 
10 Zakat qanday mug‗darda o`ndirilgen ? 
11 Qazɩw islerine qaraqalpaqlar jɩlɩna qansha adam jiberiwge minnetli bolg‗an ? 
§ 9. 1827-1828 JƖLLARDAG‘Ɩ AYDOS BIY BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ KO`TERILISI 
XIX a`cir dawamɩnda qaraqalpaqlar arasɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ bir neshe ma`rte 
xalɩq ko`terilisleri ha`m basqa da ha`r qɩylɩ formalardag‗ɩ qarsɩlɩq ha`reketleri bolɩp turg‗an. 
Olardɩn` arasɩnda Aydos biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilis en` iri ko`terilislerden esaplanadɩ. 
Bul ko`terilis tuwralɩ ko`plegen a`n`gimeler, gu`rrin`ler, da`stanlar toqɩlɩp bizin` 
ku`nimizge shekem jetip kelgen. Sol da`wirde jasag‗an qaraqalpaq shayɩrlarɩ Berdaq, O`tesh 
shɩg‗armalarɩnda Bul ko`terilis haqqɩnda ha`m onɩn` basshɩsɩ Aydos biy haqqɩnda ko`plegen 
tariyxɩy mag‗lɩwmatlar saqlang‗an. 
Aydos biy Xiywa xanlɩg‗ɩnda qon`ɩratlar dinastiyasɩna tiykar salg‗an Muxammed inaq 
da`wirinde Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` en` sadɩq adamlarɩnan bolg‗an. Muxammed Amin inaq Aydosqa 
biylik lawazɩmɩn beredi. Ol o`zinin` lawazɩmɩnan paydalanɩp ha`m o`zinin` iskerligi, uqɩplɩlɩg‗ɩ 
menen inaqtɩn ja`rdemi arqasɩnda Aral boyɩnda jasawshɩ barlɩq qaraqalpaqlardɩn` ha`kimi 

---

lawazɩmɩn iyeleydi. 
Aydos biy biylik ha`kimshiligin ju`rgizip, onɩn` xalqɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` puqarasɩ 
bolg‗an. Muxammed Amin inaq o`lgennen keyin Aydos biy xɩzmet babɩnda ko`terilip xan menen 
jaqsɩ qatnasta bolg‗an. Al Muxammed Raxim xan taxtqa otɩrg‗anda Aydos biyge xan altɩn menen 
tigilgen shapan, altɩn saplɩ pɩshaq sɩylɩq etken ha`m o`zinin` jarlɩg‗ɩ menen biy xɩzmetin bergen. 
Ol barlɩq qaraqalpaq xalqɩnɩn` ha`kimi da`rejesinde Muxammed Raxim xang‗a sadɩq xɩzmet 
etken. 
Usɩ wakɩtlarɩ Aral qon`ɩratlarɩnɩn` basshɩsɩ To`remurat suwpɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna 
bag‗ɩnbay, Qon`ɩrattɩ xanlɩqtan bo`lip alɩp o`z aldɩna ma`mleket du`ziwge ha`reket islep atɩrg‗an 
waqɩt edi. Bu ha`reketke qaraqalpaqlardɩn` da bir bo`limi qosɩlg‗an. Olarg‗a Aydostɩn` inileri 
(Aydostɩn` ag‗asɩ Maybastɩn` balalarɩ) Mɩrjɩq penen Begis basshɩlɩq etken. Bul jag‗day Aydos 
biydin` xan aldɩnda abroyɩn tu`sirip, Aydostɩn` ɩzasɩn keltirgen. 
Aydos biy To`remurat suwpɩg‗a qarsɩ keskin ha`eketler ju`rgizip, usɩ urɩslar barɩsɩnda, 
qorg‗anɩw maqsetinde Xiywa xanɩnɩn` ruxsatɩ menen Aq jag‗ɩs boyɩnda (ha`zirgi Taxtako`pir 
rayonɩ «O`zbekstan» xojalɩg‗ɩ aymag‗ɩnda) u`lken qorg‗an saldɩrg‗an. Aydos biy Muxammed 
Raxim xan ta`repinde turɩp To`remurat suwpɩg‗a qarsɩ urɩslarda belsendilik ko`rsetip, o`zinin` 
inilerin ayap otɩrmag‗an. Usɩ urɩslar barɩsɩnda da`slep Begis, son`ɩnan Mɩrjɩq Aydos biydin` 
no`kerleri ta`repinen o`ltirilgen. 
Usɩnday isleri arqalɩ Aydos biy Muxammed Raxim xan da`wirinde Xiywa xanlɩg‗ɩnda 
joqarɩ ma`rtebege iye bolg‗an. Ol pu`tkil karaqalpaqlardɩn` biyi sɩpatɩnda Muxammed Raxim 
xang‗a sadɩq xɩzmetler etken. Biraq Aydos biydin` o`z inilerin o`ltirtkeni ushɩn xalɩq Aydos biydi 
qattɩ qaralag‗an. Usɩnɩn` na`tiyjesinde xalɩq arasɩnda Aydos biydin` abroyɩ tu`sip, ta`siri azayadɩ. 
Muxammed Raxim xannan son`g‗ɩ Xiywa xanlarɩ da`wirinde qaraqalpaqlar arasɩnan 
xang‗a sadɩq jas biyler o`sip shɩg‗adɩ. Olar siyasiy islerge aralasa baslag‗annan son`, Aydos 
biydin` xan aldɩnda da ta`siri azaya baslaydɩ. Endi onɩn` xalɩq ha`m xanlɩq ishindegi o`zinin` 
burɩng‗ɩ ma`rtebesin qa`ytadan engiziw ushɩn qɩlg‗an ha`reketlerinen na`tiyje shɩqpaydɩ. 
Usɩlayɩnsha Aydos biy xang‗a qarsɩ keyiptegi adamg‗a aynalɩp, xang‗a qattɩ o`kpeli boladɩ. 
Xiywa tariyxshɩsɩnɩn` pikirinshe, Xiywa xanɩ Aydos biyge jaqsɩ ko`z-qaras penen qarag‗an ha`m 
onɩn` isenimli adamɩ sɩpatɩnda ma`mlekettin` ishki islerine tiyisli ma`selelerde onɩn` menen 
geypara ma`selelerdin` u`stinde ken`esip turg‗an. Aydos biy Xiywag‗a kelgende onɩ qabɩl etip 
«biy baba» dep hu`rmetlep, qɩmbat bahalɩ sarpaylar menen sɩylag‗an. Biraq en` aqɩrɩnda bul 
ko`rsetilgen hu`rmet-izzetlerdi aqlamay o`zinin` a`tirapɩna ku`shler toplap xang‗a qarsɩ ko`terilis 
shɩg‗arg‗an.
Xalɩqtɩn` sotsiallɩq jag‗dayɩ to`menlep ketiwi na`tiyjesinde 1827-jɩlɩ qaraqalpaqlar salɩq 
to`lewden bas tartɩp ko`teriliske shɩg‗adɩ. Xiywa xanɩna qas bolɩp ju`rgen Aydos biy Bul 

---

jag‗daydan o`z maqsetinde paydalanɩp, ko`terilisshilerge basshɩlɩqtɩ o`z qolɩna aladɩ. 
Aydos biy a`skerlerine qarsɩ urɩsqa tayarlanɩw ushɩn qa`tquda ha`m biylerdi Aral 
ten`izinin` boyɩnda Sarɩ ataw degen jerge jɩynap ma`sla`ha`t o`tkeredi. Jɩynalg‗anlardɩn` kelisimi 
menen qaraqalpaqlar arasɩna shabarmanlar jiberilip, olar arqalɩ o`zinin` buyrɩg‗ɩn elge taratqan. 
Bul buyrɩqqa sa`ykes qaraqalpaqlar o`zlerinin` bala-shag‗alarɩ, mal-mu`lkleri menen birge Aydos 
biyge kelip qosɩlɩwɩ tiyis bolg‗an, eger kimde-kim buyrɩqtɩ orɩnlamasa dushpan dep esaplang‗an. 
Mine usɩnday ha`reketlerdin` na`tiyjesinde, qorg‗anɩwg‗a` qolaylɩ jerde Aydostɩn` 
ta`repdarlarɩ jɩynalɩp qa`ndek qazɩp, onɩn` ishinde shattan ha`m arbalardan qorg‗an jasag‗an. 
Biraq Aydostɩn` baslag‗an bul ko`terilisin qaraqalpaqlardɩn` barlɩg‗ɩ quwatlamaydɩ. Onɩn` 
a`tirapɩna jɩynalg‗anlar Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsɩwg‗a jeterli da`rejede bolmag‗an. Sol sebepli 
ko`terilis baslanɩwdan-aq Aydos basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilisshiler basqa elge o`tip ketiwge jol 
tutadɩ. 
29-iyulde Aydos biy o`zinin` eki balasɩn: Rza ha`m To`reni 300 batɩrg‗a bas etip Qon`ɩrat 
qorg‗anɩna shabɩwɩlg‗a jiberedi. Usɩ payɩtta Qon`ɩrat qorg‗anɩnɩn` basshɩsɩ bolg‗an Muxammed 
YAkub Mushrip qorg‗andɩ qorg‗awg‗a basshɩlɩq etken. Urɩs pesinge shekem dawam etken. 
Aydos a`skerlerinin` bir qanshasɩ nabɩt bolg‗an, birazɩ ten`iz ta`repke qashqan. Rza bahadɩr 
qaharmanlɩq penen o`z a`skerlerinin` qorg‗angɩs ornɩna jetip barɩwɩna barlɩq ilajlardɩ islegen. Rza 
ha`m To`re batɩr a`skerleri jen`iliske ushɩrag‗an. Ko`terilis shɩg‗ɩwdan aldɩn qaraqalpaqlar 
arasɩnda salɩq jɩynaw ushɩn Gedeyniyaz mehrem degen adam kelgen. Ol qaraqalpaqlardɩn` qɩtay 
urɩwɩnɩn` basshɩsɩ Bekpolat biydin` eline kelgende ko`terilis tuwralɩ xabardɩ esitken. Onnan 
keyin SHonqara biy balasɩ Qabɩl biyge kelgedi. Qabɩl biy onɩ jɩllɩ ju`zlilik penen ku`tip aladɩ. 
Onɩn` u`yinde qalɩp, ma`hrem Xiywag‗a o`z adamlarɩn jiberedi. 1827-jɩlɩ 25-iyul ku`n`i 
Aydostɩn` ko`terilisi tuwralɩ Xiywa xanɩ mag‗lɩwmat aladɩ. Xan Aydos a`skerlerin joq etiw 
ushɩn arnawlɩ a`sker jiberip, onɩn` basshɩsɩ etip Muxammed Nazarbiy inaqtɩ tayɩnlap Xojeli 
qalasɩna jibergen. Xan a`skerleri ha`m basshɩlarɩ Xojeli qalasɩnɩn` a`tirapɩnda lager qurɩp 
jaylasqan. 
Xojeli qalasɩnɩn` a`tirapɩnda Muxammed Nazar inaq ha`m Muxammed Riza qusbegi 
basshɩlɩg‗ɩnda xannɩn` buyrɩg‗ɩ menen ko`terilislerge a`sker jiberiwge buyrɩq bergen. Ol buyrɩqta 
olardɩn` wa`delerine isenbew, biy ha`m qa`tqwdalardɩn` ayag‗ɩna kisen salɩw, dushpan adamlardɩ 
izlep tabɩw, olardɩ qamaqqa alɩw, mal-mu`lklerin xatqa salɩw buyɩrɩlg‗an. 
Xannɩn` buyrɩg‗ɩn alg‗annan keyin a`mir Muxammed Nazar inaq ha`m wa`zir 
Muxammed Riza qusbegi Aydos a`skerlerine qarsɩ yawmɩt ha`m shawdɩrlardan du`zilgen 
a`skerlerinin` basɩna SHu`yinbiy, Dosumbiy, Muxammed Niyaz yasaulbasshɩlardɩn` 
basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ a`skerlerdi jibergen. Bulardɩn` arasɩnda qaraqalpaqlardan jɩynalg‗an adamlar da 
bolg‗an. Olardɩn` arasɩnda qaraqalpaqlardɩn` molla Da`wletnazar biydin` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ 

---

a`skerler qosɩlɩp, Aydos basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ a`skerlerge qarsɩ atlang‗an. 
Aydos a`skerlerinin` jen`mlgeninen qapa bolɩp, o`zinin` jaqɩn adamlarɩ ha`m ag‗ayinleri 
menen Sarɩ atawdɩ taslap ketiwge ma`jbu`r bolg‗an. Xalɩq arasɩndag‗ɩ tariyxɩy gu`rrin`lerge 
qarag‗anda, ol Aral ten`izinin` boyɩndag‗ɩ Qabaqlɩ ata qoyɩmshɩlɩg‗ɩna tu`negen. Ol endi kelte 
bas jolɩ menen Qoqand xanlɩg‗ɩ ta`repke qaray jol alg‗an. Muxammed Nazar inaq Bul tuwralɩ 
xabardɩ esitip Aydos biy adamlarɩnɩn` izinen arnawlɩ a`skerler jiberedi. A`skerbasshɩlar tez arada 
suw qorlarɩn tayarlap Aydos biydin` izinen quwg‗an. Ola reki ku`n dawamɩnda jol ju`rip SHirik-
Rabat degen eski qorg‗annɩn` qasɩnda izinen jetip, Aydostɩn` adamlarɩn do`gereklep qorshap 
alg‗an. Xan a`skerleri olarg‗a elshi jiberip, onɩn` bag‗ɩnɩwɩn sorag‗an. Aydos biy elshinin` 
so`zlerine qulaq aspag‗an ha`m o`z adamlarɩna bag‗ɩnbawdɩ ha`m qarsɩlɩq etiwdi buyɩrg‗an. Bul 
jerde Aydos biy u`lken bekinis (kuren) islep, to`rt ta`repke mɩltɩqshɩ mergenler qoyɩp, oq atɩp 
qarsɩlɩq ko`rsetken. 
Biraq xan a`skerleri Aydos a`skerlerine salɩstɩrg‗anda basɩm bolɩp Bul sawashta jen`ip 
shɩg‗adɩ. Aydostɩn` qorg‗anɩ alɩnɩp, ko`terilisshilerden tiri qalg‗anlarɩ tutqɩng‗a tu`sirilgen. 
Aydostɩn` o`zi de tutqɩng‗a tu`sip, son`ɩnan xan a`skerleri ta`repinen o`ltirilgen. Bul sawashta tek 
g‗ana u`sh adam qashɩp qutɩlg‗an. Olardɩn` biri qoldawlɩ urɩwɩnan Quwanɩsh batɩr, ekewi 
qandekli urɩwɩnan Nepes ha`m Doshumqara degen adamlar bolg‗an. 
Sol ku`ni Xiywa xanɩnɩn` a`skerleri SHirik-Rabatta tu`nep, erten`ine Xiywag‗a qaray 
jolg‗a shɩqqan. Aydostɩn` basɩn kesip alɩp, Xiywa xanɩna sawg‗a etiw ushɩn alɩp qaytqan. Xiywa 
a`skerleri qolg‗a tu`sken mal-mu`lklerdi oljalap, jeti ku`n jol ju`rip a`skerler Xiywa qalasɩna jetip 
kelgen. Bul iste belsendi qatnasqan adamlar sɩylɩqlang‗an. Solardɩn` arasɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩna 
xɩzmet ko`rsetken qaraqalpaq biyleri SHonqara biydin` balasɩ Qabɩl biy at ha`m kiyim-kenshek 
penen sɩylɩqlang‗an. Xiywa xanɩ Allaqulɩ xan geypara qaraqalpaq biylerin ha`m ka`tqudalarɩn 
qullɩqtan azat etip, olardɩn` gu`nasɩn keshirgen. 
Bul ko`terilis ha`m Aydos biy tuwralɩ xalɩq arasɩnda ha`r qɩylɩ tariyxɩy pikirler qaldɩ. 
Geyparalarɩ Aydostɩ maqtasa, geyparalarɩ onɩ qaralaydɩ.