Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

 
barlɩg‗ɩ 13 kuren bolg‗an. Bul kurenler tuwralɩ 
mag‗lɩwmatlar Xiywa
 
ma`mleketlik arxivinde saqlang‗an. Qaraqalpaqlar jasag‗an rayonlar 
sharwashɩlɩq penen shug‗ɩllanɩwg‗a ju`da` qolaylɩ bolg‗an. Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` arxivlik 
hu`jjetlerinde qaraqalpaqlardɩn` saqlag‗an mallarɩnɩn` sanɩ to`mendegishe keltiriledi. Ma`selen, 
Bekmurat axun Alɩmbay ulɩ 20 sɩyɩr, Oraz zerger Turɩmbay zerger ulɩ 75 sɩyɩr, Ermuxammed 
Ɩslɩqbay ulɩ 69 sɩyɩr, Qulɩm Ma`tibay ulɩ 63 sɩyɩr, Besimbay Jɩlgeldibiy ulɩ 128 sɩyɩr, 64 qoy ha`m 
tag‗ɩ basqa da saqlag‗an mallarɩnɩn` dizimi ko`rsetilgen. Bul mag‗lɩwmatlarg‗a qarag‗anda 
Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasag‗an qaraqalpaqlar arasɩnda ju`da` ko`p bay adamlardɩn` bolg‗anlɩg‗ɩnan 
derek beredi. 
Qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩndag‗ɩ en` a`hmiyetli xojalɩq tarawlarɩnɩn` biri balɩqshɩlɩq 
bolg‗an.
 
Qaraqalpaqlardɩn` XIX a`sirdegi jasag‗an ta`biyiy ha`m ekologiyalɩq jag‗dayɩ 
balɩqshɩlɩqtɩn` rawajlaniwɩna ken` mu`mkinshilik tuwdɩrɩp bergen. Balɩqshɩlɩq penen Aral 
ten`izinin` jag‗alarɩndag‗ɩ ko`llerde shug‗ɩllanɩwg‗a ken` mu`mkinshilik bolg‗an. Orɩs 

---

sayaxatshɩlarɩnɩn` bergen jazba mag‗lɩwmatlarɩna qarag‗anda ha`r jɩlɩ muz qataman degenshe 
A`miwda`rya boylap Da`wqara jerlerinen SHarjaw ta`repke qarap balɩq salɩng‗an qayɩqlar 
jiberilip turɩlg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` negizgi awqatlarɩnɩn` bir qatarɩ balɩqtan tayarlang‗an. 
Balɩqshɩlɩq penen negizinen qaraqalpaqlar, qazaqlar shug‗ɩllanɩp, olar ko`binese Aralda 
Moynaq, Terbenbes, Aqpetkey, Qarateren`, Tazbesqum, Ayɩrsha atawlarɩnda jasawshɩlar bolɩp, 
olar diyqanshɩlɩq penen birge Erjanataw, U`rge, Qarajar ha`m basqa da ko`plegen atawlar ha`m 
ko`llerde balɩqshɩlɩq ka`sibin qatar ju`rgizgen. Olar ushɩn balɩqshɩlɩqtɩn` negizgi deregi Aral 
ten`izi, Quwanɩshjarma, Da`wqara, Qon`ɩrat, Qarateren` ha`m basqa da ko`p sanlɩ ko`ller 
bolg‗an. 
Rus izerllewshisi I.N.Bogdanov Qaraqalpaqstan jerlerindegi bir neshe balɩqshɩlɩq 
rayonlarɩn ko`rsetip beredi. Olardɩn` arasɩnda No`kis ha`m Xojeliden baslap A`miwda`ryanɩn` 
eki jag‗asɩ boylap Qɩpshaqqa shekemgi jerler bar. Bul jerde ju`da` hasɩl balɩqlar bolg‗an: su`wen, 
jayɩn, sazan ha`m basqa da balɩqlar awlang‗an. Ekinshi orɩn: No`kis qalasɩnan baslap Aral 
ten`izine shekem, Aral ten`izinin` o`zi u`lken balɩqshɩlɩq ma`kanɩ bolg‗an. Sonday-aq U`lken 
da`rya, Kishkene da`rya ha`m Tallɩq. A`miwda`ryanɩn` bul bo`legi balɩqlardɩn` anasɩ bolg‗an. 
U`shinshi u`lken balɩqshɩlɩq ma`kanɩ bul Quwanɩshjarma, Da`wqara, Qara teren` ha`m Jan`asuw 
boylarɩ, sonday-aq balɩqshɩlɩqtɩn` oraylarɩ Qon`ɩrat ko`l ha`m Qara teren` bolg‗an.
Balɩqshɩlɩq ma`kanlarɩ a`sirese, ha`zirgi Moynaq rayonɩnɩn` aymag‗ɩnda ju`da` ko`p 
bolg‗an. Balɩqshɩlɩq penen qaraqalpaqlar, arallɩ o`zbekler, qazaqlar shug‗ɩllang‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` Qɩyat, Qon`ɩrat, Mu`yten urɩwlarɩ, a`sirese balɩqshɩlɩq penen ko`birek 
shug‗ɩllang‗an. Qaraqalpaq shayɩrlarɩnɩn` shɩg‗armalarɩnda, xalɩq da`stanlarɩnda ha`m 
an`ɩzlarɩnda balɩqshɩlɩqqa baylanɩslɩ ju`da` ko`plegen mag‗lɩwmatlar bar. Ma`selen, qaraqalpaq 
xalqɩnɩn` 
ullɩ 
shayɩrɩ 
bolg‗an Berdaq shayɩr qaraqalpaqlardɩn` balɩqshɩlɩq penen 
shug‗ɩllang‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmat beriwshi ko`plegen qosɩqlar jazɩp qaldɩrg‗an. 
Qaraqalpaqlar Aral ten`izi boylarɩnda balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllanɩp, balɩq awlawdɩn` 
sheber ustalarɩ bolɩp jetisken. Olar balɩq o`nimlerin bazarlarg‗a aparɩp satɩp otɩrg‗an. Balɩqshɩlɩq 
xalɩqtɩn` ku`n ko`risinin` bir deregi bolg‗an. Sonlɩqtan da xalɩqta «u`sh ay shabag‗ɩm» degen 
naqɩl so`z sonnan kelip shɩqqan. 
Qaraqalpaqlar balɩq awlawda ko`p g‗ana balɩq awlaw qurallarɩ ha`m a`sbaplardɩ 
paydalang‗an. Olar aw, jɩlɩm, qarmaq, baspay, shanɩshqɩ, qaza, ilme ha`m basqa da qurallardan 
paydalanɩp, balɩq awlag‗an. Balɩq awɩnda tiykarg‗ɩ transport qayɩq bolg‗an. 
XIX a`sirde A`miwda`rya to`meninde ha`r jɩlɩ awlanatug‗ɩn balɩq 50 mɩn` pudtɩ qurag‗an. 
Bul awlanatug‗ɩn balɩqlar Qon`ɩrat, Xojeli, SHɩmbay, Qɩlɩsh qaladag‗ɩ (Da`wqara) balɩq 
bazarlarɩna tu`sken. Ha`r jɩlɩ A`miwda`rya qatqang‗a shekem SHarjawg‗a 150 den 300 kemege 

---

deyin sazan, ɩlaqa, su`wen, bekire balɩqlari jo`netilip otɩrg‗an. 
Qaraqalpaqlarda XIX a`sirde o`nermentshilik ken` tu`rde rawajlang‗an. Sebebi turmɩstɩn` 
o`zi xalɩqtɩn` a`sirler boyɩ kiyatɩrg‗an o`nermentshilik tu`rlerin jetilistirip barɩwdɩ talap etken. 
Qaraqalpaqlarda sheber ustalar bolɩp, olar xojalɩq turmɩsɩ ushɩn kerek bolg‗an zatlardɩ islep 
shɩg‗arg‗an. Olardɩn` turmɩsɩnda temirden ha`r tu`rli buyɩmlar isleytug‗ɩn ustalarɩ derlik ha`r bir 
qala ha`m awɩllarda bolg‗an. Sonday-aq bas kiyim tigetug‗ɩn malaqayshɩlar, ayaq kiyim 
tigetug‗ɩn etikshiler, ton isleytug‗ɩn tonshɩlar, ha`r tu`rli sulɩw buyɩmlardɩ isleytug‗ɩn zergerler, 
kiyiz basatug‗ɩn shapshɩlar ha`r bir awɩl ha`m qalada ko`p bolg‗an. Olar xalɩqtɩn usɩ buyɩmlarg‗a 
bolg‗an talabɩn qanaatlandɩrg‗an. Sonɩn` menen qaraqalpaqlarda ha`r tu`rli keramikalɩq ɩdɩslar 
islep shɩg‗arɩw da en jayg‗an. Bunday gu`zeler islep shɩg‗arɩw u`lken qalalarda rawaj tapqan.
Qaraqalpaqlardɩn` o`nermentshilik islerine qon`sɩ o`zbek o`nermentshilik da`stu`rleri 
ta`sir etken. Dereklerdin` mag‗lɩwmatlarɩ boyɩnsha o`tken a`sirdin` ortalarɩnda Xiywa 
xanlɩg‗ɩnda o`nermentshiliktin` 27 tu`ri bolg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` o`nermentleri SHɩmbay, Qon`ɩrat, Xojeli qalalarɩnda ko`p bolg‗an. 
Ma`selen, SHɩmbay qalasɩnda temirshilerdin`, ag‗ash ustalarɩnɩn`, kiyiz basɩwshɩlardɩn`, 
zergerlerdin`, boyawshɩlardɩn`, gu`lalshɩlardɩn`, toqɩmashɩlardɩn` arnawlɩ ustaxanalarɩ bolg‗an. 
Qaraqalpaqlarda o`nermentshilik atadan balag‗a o`tip otɩrg‗an. Olar usɩ ustaxanalarɩnda bir neshe 
sha`kirtler tayarlag‗an. SHa`kirtlikke 12-13 jastan baslap alɩng‗an. Olar ustazɩnɩn` pa`tiyasɩn 
alg‗ang‗a shekem ustazɩnɩn` ustaxanasɩnda jumɩs islegen. A`dette o`nermentlerdin` 
ustaxanalarɩnda 3-4 adam jumɩs islegen. Bul ustaxanalar du`kan dep atalɩng‗an. Bunda 
paydalanatug‗ɩn temir qurallardɩ ustalardɩn` o`zleri jasag‗an, bir bo`limin Xiywadan, Buxaradan, 
Tashkentten yamasa Rossiyadan alɩp kelgen. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda arnawlɩ shoyɩnshɩ awɩllarɩ bolg‗an. 
SHoyɩnnan ha`r tu`rli xojalɩq zatlarɩn islep shɩg‗arg‗an. Olardan: qazanlar, baltalar, 
qumg‗anlar ha`m usɩg‗an usag‗an zatlar bolg‗an. SHoyɩnshɩlar da atadan balag‗a o`tip otɩrg‗an. 
Onɩn` piri ha`zireti Dawɩt esaplang‗an. 
XIX a`sirde zergerlik isleri rawajlang‗an. Zergerler negizinen hayal-qɩzlar bezeniw 
zatlarɩn, conday-aq attɩn` er-turmanlarɩn islegen. Zergerlerdin` islegen zatlarɩ negizinen 
gu`misten ha`m altɩnnan islengen. 
XIX a`sirde Aral ten`izinin` boyɩnda jasag‗an Arzɩmbet zergerdin` atɩ tariyxɩy dereklerde 
ushɩrasadɩ. Onɩn` jasag‗an jeri, Terbenbes awɩlɩ balɩqshɩlɩq, sharwashɩlɩq, diyxanshɩlɩq penen 
ku`neltken. Onɩn` qolɩnan qaraqalpaqlardɩn` en` a`jayɩp kiyimi bolg‗an sa`wkele islengen. Bul 
qaraqalpaq hayallarɩnɩn` kiyetug‗ɩn en` eski kiyimlerinen bolg‗an. Zergerler ha`r tu`rli zatlardɩ: 
sɩrg‗a, bilezik, giltbaw, ju`zik, ha`ykel, o`n`irmonshaq, tu`yme, tumarsha islep bazarlarg‗a aparɩp 
satqan. 

---

Ha`r bir zerger ushɩn kerekli bolg‗an qural-saymanlar bolg‗an. Olar: to`s, ko`rik, 
sho`kkish, u`sh qɩrlɩ egew, qashaw, qɩsqɩsh, iskenje, sɩmtarash, teskish, keskish, temir kesew, 
da`neker, kepkir ha`m basqa da ko`plegen zatlar. 
Zergerler ɩdɩs-buyɩmlardɩ islewde gu`misten ken` paydalang‗an. Sonɩn` menen birge 
altɩnnan da paydalanɩp, ol altɩn jalatɩw dep atalɩng‗an. 
Qaraqalpaqlarda ha`r tu`rli qural-saymanlardɩ, at-arbalar, eshek-arbalar ha`m basqa da 
buyɩmlardɩ isleytug‗ɩn ustalar ha` bir awɩlda ha`m qalada bolg‗an. Olardɩn` miynetisiz xalɩqtɩn` 
ku`n ko`riwi qɩyɩn bolg‗an. Sonday-aq jer isleri ushɩn kerek bolg‗an gu`nde, mala, shɩg‗ɩr 
isleytug‗ɩn ustalar bolg‗an. Ustalardɩn` tu`rleri ha`m olar sog‗atug‗ɩn zatlardɩn` tu`rleri ko`p 
bolɩp, toqɩmashɩlɩq zatlarɩn solardɩn` ishinde qozaq, o`rmek, shɩg‗ɩrɩq, u`y turmɩsɩnda 
paydalanatug‗ɩn tabaq, qasɩ ha`m basqa da zatlar ken` tu`rde islep shɩg‗arɩlg‗an. Geypara ustalar 
xalɩqtɩn` muzɩkalɩq a`sbaplarɩn: qobɩz, duwtar islep shɩg‗arg‗an. 
U`yshi ustalar qara u`ylerdin` esiklerine, arshalarg‗a, sandɩqlarg‗a oyɩp, a`jayɩp su`wretler 
salg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda qara u`y u`lken orɩn iyelep, olardɩn` tiykarg‗ɩ jasaytug‗ɩn 
ornɩ bolg‗an. Sonlɩqtan da olardɩn` arasɩnda u`y sog‗atug‗ɩn u`yshiler u`lken orɩn iyelegen. Olar 
o`zlerinin` arnawlɩ pirine iye bolɩp, onɩn` atɩn Ibrayɩm Xalil dep atag‗an. U`y sog‗atug‗ɩn arnawlɩ 
ag‗ashlardan paydalang‗an. Olardan ja`newit tal, toran`g‗ɩl, aq tal, aqso`git, qaratal 
paydalanɩlg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` u`yleri ha`r tu`rli ko`lemde bolɩp 6 qanat, 7 qanat, 8 qanat 
ha`m onnan da ko`birek bolg‗an. Ha`tteki bay adamlardɩn` 12 qanattan ibarat u`yleri bolg‗an. 
XIX a`sirge kelip qaraqalpaqlarda sawda qatnaslarɩ ken` tu`rde rawajlanɩp xalɩq 
xojalɩg‗ɩnɩn` a`hmiyetli tarawna aylanadɩ. Xalɩq tiykarɩnan awɩl xojalɩq o`nimlerin o`zlerine 
za`ru`rli o`nermentshilik ha`m sanaat o`nimlerine almastɩrg‗an. Zat almasɩwdɩn` rawajlanɩwɩ 
menen qaraqalpaqlar arasɩnda aqsha-tovar qatnasɩqlarɩ rawajlanadɩ. Qaraqalpaqlar Xiywa xanɩ 
ta`repinen shɩg‗arɩlg‗an ten`gelerdi paydalang‗an. 
Sawdanɩn` rawajlanɩwɩ menen qaraqalpaqlardɩn` adminstrativlik oraylarɩ ha`m iri elatlɩ 
punktleri sawda oraylarɩna aylang‗an. Qon`ɩrat, SHɩmbay, Xojeli, No`kis qalalarɩndag‗ɩ bazarlar 
pu`tkil Xiywa xanlɩg‗ɩnda belgili bolg‗an. 
Bazarlar iri sawda orayɩ bolɩp, qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda u`lken a`hmiyetke iye 
bolg‗an. Bul jerde xalɩq o`zinin` artɩqsha zatlarɩn satɩp za`ru`rli zatlarɩn alg‗an. A`dette sawda 
tan` azannan baslanɩp qaran`g‗ɩ tu`skenshe dawam etken. Bazarlarg‗a tek g‗ana jaqɩn a`tiraptag‗ɩ 
xalɩq jɩynalɩp qoymastan, alɩstan basqa qalalardan da sawdagerler kelgen. Bul jerde qoy-eshki, 
tu`yeler, tawɩqlar, at, mal, biyday, ju`weri, ha`r qɩylɩ miyweler, balɩqlar, mallar ushɩn ot-jem 
ha`m basqa da awɩl xojalɩq o`nimleri menen birge xojalɩq buyɩmlarɩ, o`nermentshilik ha`m sanaat 
o`nimleri satɩlg‗an. Bazarda satɩlg‗an o`nimlerdin` o`zinin` ornɩ bolɩp, mal bazar, da`n bazar 

---

h.t.b. bolɩp bo`lingen. 
Bazarlar ma`deniy ha`m siyasiy a`hmiyetke de iye bolg‗an. Bunda sawda barɩsɩnda tu`rli 
jaqlardan kelgen adamlar o`zleri menen birge ha`r qɩylɩ xabarlar alɩp kelgen. Bul xabarlar 
awɩzdan-awɩzg‗a o`tiw arqalɩ elge taralg‗an, bazarshɩlar Bul xabarlardɩ o`z awɩllarɩna jetkerip 
barg‗an. 
Sonday-aq biylerdin`, ha`kimlerdin`, xannɩn` pa`rmanlarɩn xalɩqqa taratɩw ushɩn 
bazarlarda jar saldarg‗an. Jarshɩlar jeke adamlardɩn` xabarlarɩnda bazarshɩlarg‗a haqɩ alɩp 
taratqan. 
Bazar ha`ptesine eki ma`rte o`tkerilgen, biybazar ku`nleri sawda ha`r qɩylɩ sawda 
oraylarɩnda qurɩlg‗an du`kanlarda o`tkerilgen. Du`kanlarda sawda ha`r ku`ni o`tkerlip, bunday 
du`kanlar iri sawdagerler ta`repinen ashtɩrɩlg‗an. Olardɩn` ha`r qa`lada bir neshe du`kanlarɩ 
bolg‗an. Bul du`kanlarda jergilikli tovarlar menen birge Buxara, Xiywa, Rossiya bazarlarɩnan 
keltirilgen tovarlar satɩlg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` Qon`ɩrat, Xojeli, SHɩmbay qalalarɩ sɩyaqlɩ iri sawda oraylarɩ bolg‗an. 
Bul jerdin` bazarɩna suw jolɩ arqalɩ Xiywa sawdagerleri ha`r qɩylɩ tovarlar alɩp kelgen ha`m Bul 
jerden Qon`ɩrat o`nermentlerinin` ha`m awɩl xojalɩq o`nimlerin satɩp alg‗an. A`sirese, Kon`ɩrat 
temirshilerinin` o`ndirgen o`nimi Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ en` sapalɩ o`nim esaplang‗an. Kon`ɩrat 
bazarɩna tu`rli jaqlardɩn` tovarlarɩ alɩp kelingen. Bazarda arnawlɩ Rossiyadan alɩp kelingen 
tovarlar ushɩn «orɩs bazar» dep atalg‗an bazardɩn` bo`limi bolg‗an. 
Xojeli qalasɩ da Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ iri sawda oraylarɩnɩn` biri esaplang‗an. Kala 
ishinde ko`p sandag‗ɩ du`kanlar, ustaxanalar ha`m basqa da ha`r qɩylɩ sawda ha`m 
o`nermentshilik ka`rxanlarɩ islep turg‗an. Xojeli bazarɩ da Qon`ɩrat bazarɩ sɩyaqlɩ u`lken sawda 
orayɩnan esaplang‗an. Bul jerge xanlɩqtɩn` arqa ha`m tu`slik bo`limlerinen de ko`plep 
sawdagerler kelip turg‗an. 
XIX a`sirdin` ortalarɩnda sawdanɩn` rawajlanɩwɩnda SHɩmbay qalasɩnɩn` a`hmiyeti og‗ada 
u`lken bolg‗an. Bul qala usɩ da`wirdegi A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ en` iri sawda orayɩ 
esaplang‗an. SHɩmbay qalasɩnɩn` Kegeyli kanalɩ boyɩnda jaylasɩwɩ xanlɩqtɩn` oraylɩq 
bo`limlerinen suw transportɩ arqalɩ tovar alɩp keliniwin an`satlastɩrdɩ. Sonɩn` menen birge 
SHɩmbay a`tirapɩnda qaraqalpaqlar tɩg‗ɩz jaylasqan. Bul na`rse sawdanɩn` rawajlanɩwɩna ha`m 
SHɩmbay qalasɩnɩn` ken`eyiwine ta`sir tiygizedi. Bul jerde sawdagerler ko`plegen du`kanlar 
qurg‗an. 1873-jɩlɩ Qaraqalpaqstang‗a kelgen rus izertlewshisi A.Kun SHɩmbay qalasɩnda bolɩp, 
Bul jerde 150 sawda du`kanɩ ha`m u`lken ka`rwan saray bar ekenligin ko`rgen. Bunday 
du`kanlardɩn` sanɩ Qon`ɩratta 350, Xojelide 150 shamasɩnda bolg‗an. 
Bunday bazarlar ha`m du`kanlar qaraqalpaqlar arasɩnda No`kiste, Da`wqarada h.t.b. 
jerlerde de bolg‗an. 

---

Qaraqalpaqlar ishki bazardan tɩsqarɩ sɩrtqɩ bazar ushɩn da tovar o`ndirgen, qaraqalpaq 
sawdagerleri Xiywa, Buxara, Rossiya bazarlarɩna barɩp sawda jasag‗an. Xiywa bazarlarɩnda, 
a`sirese qaraqalpaq qaramallarɩ o`timli bolg‗an. Qaqlang‗an ha`m taza uslang‗an balɩqlar da 
sɩrtqɩ bazarda baslɩ tovarlardan esaplang‗an. Aral balɩqlarɩ qublada – Buxara, arqada Rossiyag‗a 
aparɩlg‗an. Qaraqalpaq sawdagerleri gu`rish, temeki, mal terisi ha`m basqa da shiyki zatlar 
menen Rossiyag‗a barɩp, Rossiyadan metalldan islengen Asbap-u`skeneler, gezlemeler, 
oramallar h.t.b. zatlar alɩp kelgen. Qaraqalpaqlar sawdagerleri Qon`ɩrat qalasɩ arqalɩ Astraxan, 
Orenburg, Nijniy Novgorod qalalarɩna barɩp sawda islep turg‗an. 
Usɩnday sawda baylanɩslarɩ tiykarɩnda qaraqalpaqlar arasɩnan iri sawdagerler jetisip 
shɩg‗adɩ. Bul sawdagerler xalɩq arasɩnda u`lken hu`rmetke iye bolɩp, olar o`zlerinin` sawda 
baylanɩslarɩna qaray ha`r qɩylɩ atalg‗an. Rossiya menen sawda islewshi islewshi sawdagerler 
«orɩsshɩ», Buxara menen sawda islewshi islewshi «Buxarshɩ», ishki qalalar aralɩq sawda 
islewshi sawdagerler «qalashɩ» dep atalg‗an. Bul sawdagerler sawda isisnin` mamanɩ 
esaplang‗an, Olar bazardɩ aralap xalɩqqa kerekli ha`m o`timli zatlardɩ anɩqlag‗an ha`m olardɩ alɩp 
kelgen. 
Sawdagerler tovarlardɩ bazarg‗a suw jollarɩ ha`m ka`rwanlar arqalɩ alɩp kelgen. 
Sawdagerlerge xɩzmet etiwshi transportshɩlar payda bolg‗an. Olar belgilengen jerge tovarlardɩ 
jetkerip bergen ha`m xɩzmet ushɩn haqɩ alg‗an. Suw transportɩnda kemeshiler, saldawshɩlar, al 
ka`rwanda bolsa tu`yeshi, eshek ha`m at iyeleri – ka`rwan basɩlar usɩnday xɩzmet atqarg‗an. XIX 
a`sirde qaraqalpaqlardan Quwat, Qulmuxammed, Eshtemir, Molla SHuwaq usag‗an ka`rwan 
basɩlar Xiywa-Rossiya aralɩg‗ɩnda qatnas jasap turg‗an. 
Xiywa xanlɩg‗ɩnda salɩqlardɩn` ju`da` ko`p tu`rleri bolg‗an. Xanlɩqta salɩqtɩn` mug‗darɩ 
xanlar ta`repinen belgilengen. Xiywa xanɩ Muxammed Raxim salɩq to`lew isinde ta`rtipler 
ornatqan. Ol bajɩxana ha`m basqa da ma`kemeler sho`lkemlestirgen dep orɩs sayaxatshɩlarɩ 
mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. Xiywa xanlɩg‗ɩnda bajɩxanalar Xiywanɩn` ishindegi sarayda, 
Aqmeshitte, SHaxabbas Valide, Qa`lendarxanada, Qɩpshaqta, Go`ne U`rgenishte, G‗azavavat 
ha`m basqa jerlerde bolg‗an. Salɩq Xiywa ha`meldarlarɩ bolg‗an qusbegi menen mexter 
ta`repinen jɩynap alɩng‗an. Xanlɩqtag‗ɩ barlɩq jerler bul eki ha`meldar ortasɩnda bo`lisilgen. 
A`miwda`ryanɩn` shep ta`repindegi Qon`ɩrat qaraqalpaqlarɩ jasag‗an aymaqlardan salɩqtɩ 
qusbegi, al qaraqalpaqlardɩn` on to`rt urɩw toparɩnan salɩqtɩ mexter o`ndirgen. Qaraqalpaqlardan 
o`ndiriletug‗ɩn zakat esabɩn Jabbarqulɩ mexrem ha`m Paxlavan Niyaz diywanbegi ju`rgizgen. 
SHoraxanda buxarshɩ ha`m qalashɩ sawdagerlerden alɩnatug‗ɩn zakat esabɩn Muxammed Niyaz 
diywanbegi ha`m Qaraqan mexrem ju`rgizgen. 
Muxammed Raxim xan ta`repinen jan`a salɩqtɩn` tu`rleri engizilgennen keyin pullay salɩq 
«salg‗ut» alɩnatug‗ɩn bolg‗an. 

---

Qaraqalpaqlarda feodallɩq eziw salɩqlar ha`m to`lemler tu`rinde bolg‗an. Xiywa 
xanlɩg‗ɩnda jerler jeke mu`lik sɩpatɩnda, iri jer iyeleri jersiz diyxanlardɩn` u`stinen u`stemlik 
etken. Xiywa xanlɩg‗ɩnda da basqa jerlerdegidey jer salɩg‗ɩ iri jer iyelerinin` ma`pleri ushɩn 
xɩzmet etken. 
Qaraqalpaqlarda jerden alɩnatug‗ɩn salɩq «salg‗ut», al mallardan alɩnatug‗ɩn salɩqtɩn` tu`ri
«zakat» dep atalg‗an. 
Salɩqtɩn` tag‗ɩ bir tu`ri «patshalɩq» jerlerden alɩnatug‗ɩn tu`ri bolɩp, bunda salɩq ijara 
to`lemi esabɩnda o`ndirilgen. A`dette bunda alɩm-salɩq, o`n`dirilgen o`n`imnin` belgilengen 
bo`limi, zatlay yamasa aqshalay alɩnatug‗ɩn bolg‗an. Ma`selen, 4 tanap jerden 1 tilla, 10 tanap 
jerden 2 u`lken tilla, 15 tanap jerden 3 ha`m onnan ko`birek tilla alɩng‗an. 
Qaraqalpaqlar Muxammed Raxim (1806-1825) da`wirinde xang‗a ha`r jɩlɩ 20 mɩn` tilla 
salɩq to`lew ta`rtibi engizilgen. Bul salɩqtɩn` tu`rin «salg‗ɩrt kespe» dep atag‗an. Sonɩn` menen 
birge olar xang‗a jɩlɩna 2 mɩn` a`sker jiberip ha`m sol qaraqalpaq no`kerlerinen du`zilgen 2000 
adamlɩq a`skerdi qarɩw-jaraq, at ha`m azɩq-awkat penen ta`miynlep turg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` bunday salɩqlardɩ to`lewi ju`da` qɩyɩn bolg‗an. Olar Xiywa xanɩna 
salɩqlardɩ qɩsqartɩw tuwralɩ bir neshe ma`rtebe arzalar jazg‗an. Geypara jɩllarɩ olardɩn` Bul 
tilekleri qa`bɩl etilgen. 1872-jɩlɩ qaraqalpaqlardɩn` jɩynag‗an salɩg‗ɩnɩn` sanɩ 22 mɩn` 247 kishi 
tilla bolg‗an. Qaraqalpaqlarg‗a bunday salɩqlardɩ to`lewdin` o`zi de qɩyɩn bolg‗an. Sebebi, 
qaraqalpaq xojalɩqlarɩ jɩl sayɩn kemeyip barg‗an. Patshalɩq jerlerde ha`m waqɩm jerlerde otɩrg‗an 
qaraqalpaqlar zatlay salɩqlar to`legen. 
Salg‗ɩrt kespeden tɩsqarɩ qaraqalpaqlardɩn` malɩnan zakat jɩynap alɩng‗an. 40 bas tu`yeden 
1 at ha`m 1 bas iri qara maldan 5 kishi tilla jɩynap alɩng‗an. Bulardan basqa qaraqalpaqlar Xiywa 
xanɩnɩn` a`skerlerin saqlaw ushɩn da jɩlɩna 100 mɩn` tilla a`tirapɩnda salɩq to`lewi kerek bolg‗an. 
Qaraqalpaqlar xanlɩqta jan`a suwg‗arɩw kanallarɩn qazɩw ha`m burɩng‗ɩlarɩn tazalaw 
jumɩslarɩ menen shug‗ɩllang‗an. Qaraqalpaqlar jɩlɩna 6 mɩn` adam qazɩwshɩ tawɩp beriwi kerek 
bolg‗an. Olar tek o`zinin` qaraqalpaqlar otɩrg‗an jerlerdegi kanallardɩ qazdɩrɩw menen 
sheklenbegen, sonɩn` menen birge Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasawshɩ basqa xalɩqlarg‗a tiyisli jerlerde 
de islewge ma`jbu`r bolg‗an. Salɩqlar jɩynaw waqtɩnda ha`r tu`rli jɩrɩp jew, qosɩp alɩw ha`m 
basqa` da zulɩmlɩqlar miynetkesh xalɩqtɩn` ash-a`ptada bolɩp jasawɩna alɩp kelgen. XIX a`sirdin` 
ortalarɩnda Tu`rkistan xalɩqlarɩnɩn` ishindegi sotsiallɩq jaqtan en` awɩr turmɩs keshirgen 
qaraqalpaqlar bolg‗an. 
Xiywa xanlarɩ qaraqalpaqlar u`stinen o`z siyasatɩn ju`rgiziwde qaraqalpaq urɩwlarɩnɩn` 
basshɩlarɩ bolg‗an biylerdi o`z ta`repine qaratɩp, olarg‗a ha`r tu`rli jen`illikler bergen. Olarg‗a 
xalɩqtɩn` belgili bir bo`legin basqarɩwg‗a jarlɩqlar bergen. Sonlɩqtan da qaraqalpaq biyleri Xiywa 
xanlɩg‗ɩnɩn` ta`repinde diyxanlardɩ eziwge birgelikte qatnasqan. 

---

Qaraqalpaq biyleri qaraqalpaq urɩw aqsaqallarɩna su`yenip is alɩp barg‗an. Olar xalɩqtan 
jɩynalg‗an salɩqlar esabɩnan bayɩp otɩrg‗an. Bul jag‗day ko`terilistin` baslanɩwɩna alɩp keldi. 
Qaraqalpaqlar bazarlarg‗a o`zlerinin` awɩl xojalɩq o`nimlerin alɩp kelip otɩrg‗an. Olardɩn` 
arasɩnda balɩqshɩlɩq, diyqanshɩlɩq o`nimleri bolg‗an. Olardɩn` alɩp kelip satqan o`nimleri ushɩn 
ha`r tu`rli salɩqlar salg‗an. Ma`selen, XIX a`sirdin` 50-jɩllarɩnda satɩlg‗an ha`r bir at ha`m 
qaramal ushɩn 21 ten`ge, qoy ushɩn yarɩm ten`ge alɩng‗an. Bunnan basqa da ko`plegen 
salɩqlardɩn` atlarɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` salɩq jɩynawshɩlardɩn` da`pterinde anɩq ko`rsetilgen. 
Qaraqalpaqlar Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` barlɩq bazarlarɩnda o`z o`nimleri menen qatnasqan.