Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 Xiywa xanlɩg‗ɩn bag‗ɩndɩrɩwg‗a erisken Buxara xanlarɩ haqqɩnda aytɩp berin`?
 
2 XVII-XVIII a`sirlerde Xiywa xanlɩg‗ɩ ne sebep sɩrt el ma`mleketlerinen g‗a`rezli 
jag‗daylarg‗a tu`sip qalg‗an?
 
3 Xiywada tek 5-6 ku`n g‗ana xan bolg‗an xandɩ anɩqlan`?
 
4 Xiywa xanlɩg‗ɩ tariyxɩn jazɩwg‗a baslama salg‗an tariyxshɩ Xiywa xanɩ kim?
 
5 Qashan Ullɩ Nog‗ay birlespesi qulatɩladɩ?
 
6 Volga boyɩ qaraqalpaqlarɩ XVII a`sir dawamɩnda kimlerge qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an? 
7 Qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boylarɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda qanday mag‗lɩwmatlardɩ 
bilesiz?
8 Rus elshisi Boris Pozuxin XVII a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda Buxara xanlɩg‗ɩna Tu`rkistan 
qaraqalpaqlarɩnɩn` qatnaslarɩ haqqɩnda qanday mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an? 
9 XVII a`sirde qaraqalpaqlardɩn` Ullɩ tawda jasag‗an bo`limleri haqqɩnda aytɩp
 
berin`. 
§3. XVIII A`SIRDIN` BIRINSHI YARƖMƖNDA SIYASIY WAQƖYALAR. XVIII 
A`SIRDEGI QARAQALPAQ-ROSSIYA QATNASƖQLARƖ
XVIII a`sirde Orta Aziya xalɩqlarɩnɩn` tariyxɩy rawajlanɩwɩna u`lken ta`sir jasag‗an Orta 
Aziya aymag‗ɩnda ju`da` u`lken ko`plegen waqɩyalar bolɩp o`tken. Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` 
Buxara, tu`slik Aral boyɩ ha`m Ural a`tiraplarɩnda jasap atɩrg‗an bo`limleri menen Sɩrda`rya 
boylarɩnda jasap atɩrg‗an qaraqalpaqlar tɩg‗ɩz baylanɩslar jasap, usɩ Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ 
do`gereginde ja`mleniw qubɩlɩslarɩ payda boladɩ. Biraq bul aqɩrɩna jetpey irkinishke ushɩraydɩ. 
Bunɩn` irkinishke ushɩrawɩnda 1723-jɩlɩ Jon`g‗ar qalmaqlarɩnɩn` Sɩrda`rya boylarɩna topɩlɩsɩ 
sebep bolg‗an. 
Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` o`z aldɩna xanlɩg‗ɩ bolg‗an. Bul xanlɩqtɩn` basɩnda Esimxan 
(Eshmuxammed) turg‗an. Esimxan ma`mleketinin` aymaqlarɩ Sɩrda`ryanɩn` ayag‗ɩ ha`m Volga 
boyɩ qalmaqlarɩ, Bashqurt ulɩslarɩ ha`m qazaq xanlɩqlarɩ menen shegaralas bolg‗an. Jong‗ar 
qalmaqlarɩnɩn` basɩp alɩwshɩlɩq topɩlɩsɩnan qutɩlɩw maqsetinde Esim xan 1722-jɩlɩ Rossiya menen 
doslɩq qatnas du`ziwge ha`reket jasag‗an. Biraq bul ha`reketler do`nip kiyatirg‗an qa`wipten 
qaraqalpaqlardɩ saqlap qala almaydɩ. 

---

Jong‗arlar ma`mleketi XVII a`sirdin` 30-jɩllarɩnda Batɩs Mong‗oliyada a`skeriy feodallɩq 
ma`mleketi bolɩp du`zildi. Ma`mleketti Xuntaydj basqardɩ. Onɩn` xalqɩ ko`shpeli o`mir su`rip, 
sharwashɩlɩq negizgi ka`sibi boldi. Ol ma`mleket a`skeriy jaqtan ku`shli ma`mleket bolɩp, 
armiyasi 100 mɩn` a`skerden ibarat bolg‗an. 
1723-jɩlɩ Jong‗arlar qazaqlardɩ u`lken soqqɩg‗a ushɩratɩp, olardɩ u`sh ta`repke qaray ko`ship 
ketiwine ma`jbu`rleydi. 
Bul soqqɩg‗a Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ da duwshar bolɩp, olar da ekige bo`linip ketedi. 
Olardɩn` bir bo`limi Sɩrda`ryanɩn` to`menine qaray Aral ten`izi ta`repke, al bir bo`limi 
Sɩrda`ryanɩ boylap joqarɩ qaray Tashkent ha`m tu`slik batɩs ta`repke jɩlɩsɩwg‗a ma`jbu`r bolg‗an. 
Usɩlayɩnsha Sɩrda`rya boylarɩnda qaraqalpaqlardɩn` burɩng‗ɩ jasap atɩrg‗an ornɩ 
Sɩda`ryanɩn` orta jag‗alɩqlarɩ jong‗arlar ta`repinen basɩp alɩnɩwɩ menen Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ 
joqarɩ ha`m to`mengi bolɩp ekige bo`linip ketedi. Qaraqalpaqlardɩn` bir toparɩ Jong‗ar 
ma`mleketinin` qaramag‗ɩnda Sɩrda`rya boylarɩnda qalg‗an. 
Olardɩn` birqanshasɩi Ili da`ryasɩnɩn` boyɩna, Jon`g‗arlar ma`mleketinin` aymag‗ɩna 
ko`shirilgen. 
Joqarg‗ɩ qaraqalpaqlar jon`g‗arlardɩn` soqqɩsɩ menen olardɩn` geypara bo`limi Ferg‗ana 
oypatlɩg‗ɩna ko`ship barɩp ol jerde otɩrɩqshɩ xalɩq penen aralasadɩ. 
To`mengi qaraqalpaqlar bolsa Sɩrda`rya to`menine qaray jɩlɩsip ol jerde qazaqlardɩn` kishi 
ju`z xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas, olardan siyasiy g‗a`rezli jag‗dayda jasag‗an.
Bul qazaqlardɩn` kishi ju`z xanlɩg‗ɩ jong‗arlardɩn` topɩlɩsnan qa`wiplenip, Rossiya menen 
qatnasti ku`sheytiwge ha`reket etedi. Usɩ qazaqlardɩn` kishi ju`z xanlɩg‗ɩna qaraslɩ bolg‗an 
to`mengi qaraqalpaqlar da Rossiya menen jaqɩn qatnasta bolg‗an. 
Arallɩ qaraqalpaqlardɩn` XVIII a`sirdegi tariyxɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnan, a`sirese Arallɩ 
o`zbeklerdin` turmɩsɩ menen tɩg‗ɩz baylanɩslɩ. XVIII a`sir dawamɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda 
jasawshɩ xalɩqlar ko`plegen siyasiy waqiyalardɩ basɩnan keshirgen. 
Arallɩ o`zbekler etnikalɩq kelip shɩg‗ɩwɩ, da`stu`ri, ka`sibi, ma`deniyatɩ jag‗ɩnan 
qaraqalpaqlarg‗a og‗ada uqsas. Olar ko`p waqɩtlar dawamɩnda Xiywa ha`kimshiligine qarsɩ turɩp 
o`zlerinen, qaraqalpaqlardan yamasa qazaqlardan xan ko`terip, Xiywa xanlɩg‗ɩnan g‗a`rezsiz 
ma`mleket bolɩwg‗a umtɩlg‗an. 
Olar 1714-jɩlɩ Xiywa xanɩ YAdgarg‗a bag‗nɩwdan bas tartɩp, qaraqalpaqlardɩn` xanɩ 
Eshmuxammedti Aral xanlɩg‗ɩn basqarɩwg‗a shaqɩradɩ. Eshmuxammed (Esim xan) Aralda qɩsqa 
waqɩt bolsada Aral xanɩ bolɩp turg‗an. 0l diyqanshɩlɩq ju`rgiziw maqsetinde jan`a jerlerdi 
o`zlestirip bir qansha ilajlar ju`rgizgen. Ha`zirgi Qarao`zek rayonɩ aymag‗ɩndag‗ɩ Esim jap usɩ 
qɩsqa waqɩt Aral xanɩ bolɩp turg‗an qaraqalpaqlar xanɩ Eshmuxammedten qalg‗an estelik. Onɩ 
sol Eshimuxammed qazdirg‗an. Onɩn` Aralda xanlɩq etiwi uzaq dawam etpeydi. 1715-jɩlɩ Xiywa 

---

taxtɩna SHerg‗azɩ xan otɩrg‗annan son` Araldan Esim xan ketiwge ma`jbu`r boladɩ, SHerg‗azɩ 
xan Arallɩlardɩ bag‗ɩndɩrɩwg‗a erisedi. Arallɩlar 1723-jɩlɩ SHerg‗azɩ xang‗a qarsɩ tag‗ɩda 
ko`teriliske shɩg‗ɩp, usɩ ko`terilistin` waqtɩnda SHerg‗azi xan o`ltiriledi. Bul ko`teriliske 
basshɩlɩq etken SHaxtemir o`zinin` Xiywag‗a xan bolɩw niyetine erise almadɩ. SHerg‗azɩ xan 
o`lgennen son` Xiywa taxtɩ Elbars xannɩn` qolɩna o`tti. Arallɩlar jen`iliske ushɩradɩ. Elbars 
xang‗a Arallɩlar menen birge qaraqalpaqlar da bag‗ɩng‗an. 
Arallɩ qaraqalpaqlar ha`m o`zbekler XVIII a`sirde usɩnday siyasiy waqɩyalardɩ basɩnan keshirgen 
ha`m usɩ waqɩyalarg‗a belsene qatnasqan. XVIII a`sirdin` 2-yarɩmɩnda Sɩrda`rya boyɩndag‗ɩ 
to`mengi qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi Arallɩ qaraqalpaqlarg‗a ko`ship kelip qosɩla baslag‗an. 
Bulardɩn` ko`ship keliwin XVIII a`sirdin` 40-jɩllarɩnan baslang‗an. Sɩrda`ryanɩn` boyɩndag‗ɩ 
to`mengi qaraqalpaqlar menen qazaqlar kishi ju`zi xanlɩg‗ɩ ortasɩndag‗ɩ urɩslar sebep bolg‗an. 
Qaraqalpaqlar menen Rossiya arasɩndag‗ɩ baylanɩslar o`zinin` sag‗asɩn erte waqɩtlardan 
baslag‗an. Bul Rossiyanɩn` a`sirler boyɩ alɩp barg‗an koloniallɩq siyasatɩnan kelip shɩqqan. 
Rossiya XVI a`sirdin` ortalarɩnda Qazan ha`m Astraxan xanlɩg‗ɩn basɩp alɩp onɩn` aymaqlarɩn 
o`zinin` ma`mleketinin` quramɩna qosɩp aladɩ. Onnan keyin de Rossiya Orta Aziya menen 
baylanɩs ornatɩwg‗a ha`m olardɩn` aymag‗ɩ esabɩnan o`z ma`mleketinin` aymaqlarɩn ken`eytiwge 
bag‗darlang‗an bir qansha ila`jlardɩ isledi. Moskva patshalɩg‗ɩ Volga da`ryasi boylap sawda 
jollarɩn o`z qolɩna alg‗annan keyin Orta Aziya bazarlarɩna qɩzɩg‗ɩwshɩlɩg‗ɩ arttɩ. Onɩn` anɩq mɩsalɩ 
etip 1558-1559 jɩllarɩ Antoni Jenkinson ismli Angliyalɩ sawdagerdin` Moskva patshalɩg‗ɩ arqalɩ 
Buxarag‗a ha`m Xiywag‗a keliwin ha`m sawda isleri menen shug‗ɩllanɩwɩn aytɩwg‗a boladɩ.
Rossiya patshalɩg‗ɩ XVII a`sirde Orta Aziya xanlɩqlarɩ menen o`zinin` elshilik baylanɩslarɩn 
ku`sheytedi. Tek XVII a`sirdin` o`zinde g‗ana Rossiyag‗a Orta Aziyadan 17 ma`rte elshiler 
kelgen. Usɩ a`sirde Rossiyanɩn` ko`plegen qalalarɩnda yarmarkalar sho`lkemlestirilgen. Solardan 
Nijniy Novgorod yarmarkasi u`lken a`hmiyetke iye bolɩp, Orta Aziyalɩ sawdagerler bul 
yarmarkalarg‗a o`zlerinin` zatlarɩ menen qatnasɩp otɩrg‗an. XVII a`sirlerde sawda ha`m elshilik 
baylanɩslarɩ XVIII a`sirdegi siyasiy ha`m ma`deniy baylanɩslardɩn` rawajlanɩwɩna u`lken negiz 
bolɩp xizmet etken. XVIII a`sirden baslap Rossiya ha`m Orta Aziya xanlɩqlarɩ arasɩnda siyasiy 
qatnasɩqlar rawajlang‗an. Rossiya a`sirese, Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq Aziya jerlerin teren` 
biliwge, onɩn` baylɩqlarɩn o`zlestiriwge qɩzɩqqan. Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq Aziya 
jerlerine ilimiy ekspeditsiyalar jiberile baslag‗an. Usɩnday ekspeditsiyalardɩn` biri Bekovich-
CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩnda sho`lkemlestiriledi. 
Bul ekspeditsiyag‗a A`miwda`ryanɩn` Kaspiy ten`izine aqqan eski an`g‗arɩn izertlew, 
Xiywa ha`m Buxara xanlɩg‗ɩn Rossiyag‗a bag‗ɩndɩrɩw, A`miwda`ryanɩn` Aral ten`izine 
quyarlɩg‗ɩnda qala salɩw, altɩn ka`nlerin iyelew, Hindistang‗a baratug‗ɩn sawda jolɩn u`yreniw 
sɩyaqlɩ wazɩypalar ju`kleydi. Ekspeditsiya 6000 adamnan aslam a`skerlerden turɩp, olardɩn` 19 

---

tobɩ bolg‗an. Olar 138 kemege iye bolg‗an. Bunday ku`shli qurallang‗an armiya menen 1717- jɩlɩ 
ba`ha`rde Xiywag‗a atlanadɩ. Olar Xiywa a`skerleri menen u`sh ku`n dawamɩnda urɩslar alɩp 
baradɩ. Xiywa xanɩ SHerg‗azɩ xan ashɩq urɩsta shɩg‗ɩnnɩn` ko`p bolɩwɩn esapqa alɩp hiyle 
qollanɩwdɩ maqul ko`redi. 0l hiyle jolɩ menen rus a`skerlerin qolg‗a tu`siriw maqsetinde 
so`ylesiwler ju`rgizedi. Usɩ so`ylesiwler barɩsɩnda ruslardɩ bes bo`limge bo`lip, Xiywa 
a`tirapɩndag‗ɩ qalalarg‗a ornalastɩradɩ. Olardɩ Xiywa a`skerleri 1717-jɩlɩ 29
-
avgust ku`ni qirɩp 
taslaydɩ. Bekovich-CHerkasskiy de o`ltiriledi. 
Bekovich CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ekspeditsiya ag‗zalarɩnɩn` ju`rgizgen is is 
ju`rgizgen isleri o`zinin` sa`tsiz bolɩwɩna qaramastan, Rossiyanɩn` Oraylɩq Aziyanɩ iyelewge 
qaratɩlg‗an da`slepki a`skeriy atlanɩsɩ bolg‗an. 
Bunnan son` da Rossiya hu`kimeti Orta Aziyanɩ qolg‗a kirgiziw pikirinen qaytpaydɩ. Biraq 
endi olar a`skeriy ku`sh penen emes, al diplomatiyalɩq jol menen iske asɩrmaqshɩ boladɩ. Usɩ 
maqsette olar qazaqlar ha`m qaraqalpaqlar menen jaqɩnlasɩwg‗a ha`reket etedi. 
Qaraqalpaqlar menen Rossiya ortasɩndag‗ɩ qarɩm-qatnasɩqlar qaraqalpaq xanɩ bolg‗an 
Eshmuxamumed waqɩnda bir qansha da`rejede janlang‗an. Ol Rossiya imperatorɩ Petr I menen 
awqam du`ziw arqalɩ sol da`wirde qaraqalpaqlarg‗a Jong‗arlar ta`repinen do`ngen qa`wipten 
qutɩlɩwg‗a umtɩlg‗an. 
Qaraqalpaqlarg‗a juwap retinde qaraqalpaqlar arasɩna 1721-jɩlɩ Rossiyadan D. T. Vershinin 
basshɩlɩg‗ɩnda elshiler keledi. Olardɩn` maqseti birinshiden, qaraqalpaqlar arasɩndag‗ɩ rus 
tutqɩnlarɩn tutqɩnnan azat etip, Rossiyag‗a qaytarɩw bolsa, ekinshiden qaraqalpaqlardɩ rus 
patshalɩg‗ɩ quramɩna o`tkeriw bolg‗an. Bul ha`reketler haqɩyqɩy na`tiyjege erise almaydi. 
Qaraqalpaqlar 1725-jɩlɩ tag‗ɩ da o`z elshisin Rossiyag‗a jiberip, usɩ elshileri arqalɩ Rossiya 
menen qatnasɩqtɩ jaqsɩlawg‗a ha`reket etedi. Olardɩn` jazg‗an xatlarɩnda qaraqalpaqlardɩn` Ufa 
qalasɩnda bashqurtlar ha`m qalmaqlar menen qatnasɩqlardɩ jaqsɩlaw tuwralɩ sha`rtnama 
du`zgenligi bayanlanadi. 
XVIII a`sirdin` 20-30-jɩllarɩnda qazaq xanɩ Abulxayɩr Rossiya menen siyasiy baylanɩslar 
ornatɩwg‗a belsendilik penen kirisken. Bunda Rossiya ma`mleketinin` ja`rdemi arqalɩ qazaq 
dalasɩna hu`jim etip atɩrg‗an Jon`g‗arlardɩn` topɩlɩsɩnan o`z xanlɩg‗ɩn aman alɩp qalmaqshɩ 
bolg‗an Abulxayɩr xan Sankt-Peterburqa bir neshe ma`rtebe o`zinin` elshilerin jiberedi. 
1731-jɩlɩ Abalxayɩrxang‗a M.Tevkelev basshɩlɩg‗ɩnda Rossiya elshileri kelgen. Bul 
da`wirde Abulxayɩrxan basshɩlɩq etken qazaqtɩn` kishi Ju`zinin` otɩrg‗an aymaqlarɩ 
qaraqalpaqlarg‗a ju`da` jaqɩn bolg‗an. Sonlɩqtan M.Tevkelev qaraqalpaqlar arasvnda da bolvp, 
qaraqalpaqlar menen so`ylesiwler ju`rgizgen. 
1730-1740-jvllarv Sankt-Peterburg qalasɩna ko`plegen qaraqalpaq elshileri kelip, 
Rossiyanɩn` basshɩlarɩ menen so`ylesiwler ju`rgizgen. Biraq bul so`ylesiwlerden hesh qanday 

---

juwmaq shɩqpaydɩ. Qaraqalpaq jerleri sɩrtqɩ topɩlɩslardan qutɩla almadɩ. Jong‗ar basɩp alɩwshɩlɩg‗ɩ 
Jon`g‗ar ma`mleketinin` 1750-jɩllardɩn` ortalarɩnda Sin imperiyasi ta`repinen qɩyratɩlg‗ang‗a 
shekem dawam ete berdi. 
Qaraqalpaqlar Rossiyag‗a arqa su`yewine qaramastan olardan hesh qanday ja`rdem ala 
almaydɩ. Abulxayɩr xan qaraqalpaqlarg‗a shabɩwɩl jasap, olardɩ bu`lginshilikke ushɩratqan. 
Qaraqalpaqlar usɩ jawgershiliktin` sebebinen o`z u`lkesin taslap ol jerden ko`shiwge ma`jbu`r 
bolg‗an.