Tkti-2020. 5-маъруза. Махсус фанларни ўқитиш методлари ва шакллари

6) “Балиқ скелети” схемаси

«Балиқ скелети» схемаси муаммонинг бутун доирасини ифода этиш ва унинг ечимини топишга имкон беради. Талабаларда тизимли, ижодий, таҳлилий мушоҳада қилиш кўникмаларини ривожлантиради.

Балиқ скелети схемаси қуйидагича тузилган. Балик скелетининг бош қисмига – асосий муаммо, юқори қисмига – муаммо ичидаги муаммолар ёзилади, пастки қисмига – тасдиқловчи далиллар ёзилади.


7) «Нилуфар гули» схемаси
Ушбу ўзида нилуфар гули образини мужассам этган схема талабаларда тизимли, ижодий, таҳлилий мушоҳада қилиш кўникмаларини ривожлантиради.

Унинг асосини 9 та катта квадратлар ташкил этиб, уларнинг ҳар бири ўз навбатида тўққизта кичик квадратдан иборат бўлади. Асосий муаммо марказий квадратнинг марказига ёзилади. Уни ҳал қилиш ғоялари марказий квадрат атрофида жойлашган қолган саккизта квадратларга ёзилади.

Ҳар бир ушбу саккизта ғоя марказий квадрат атрофида жойлашган саккизта катта квадрат марказига ўтказилади, - бошқача айтганда, нилуфар гулидан унинг гул баргига ўтказилади. Шундай қилиб, улар ҳар бири, ўз навбатида, яна бир муаммо сифатида қаралади.


8) «Синквейн» усули
Бу усул беш қаторлик қофиясиз шеър шаклидаги ўқув материалини хулосалаш усули ҳисобланади.
Биринчи қатор — мавзуни англатувчи, “ким?”, “нима?” саволларига жавоб берувчи одатда битта от ёки равиш шаклидаги сўздан иборат бўлади.
Иккинчи қатор – “қандай?”, “қанақа?” саволларига жавоб берувчи сифатни билдирувчи иккита сўздан иборат бўлади, улар ўрганилаётган объектнинг ташқи ва ички белгиларини ва бошқа хусусиятларини кўрсатади.
Учинчи қатор – “нима қилди?”, “нима қилади?” каби саволларга жавоб берувчи учта феълдан иборат бўлади, улар объектнинг ҳаракатини, бошқа объектлар билан боғлиқлигини ифодалайди.
Тўртинчи қатор – тўртта сўздан ташкил топган ибора ёки сўз бирикмаси ёзилади. Бу қаторда муаллиф ўрганилаётган объектга нисбатан ўзининг шахсий муносабатини ифодалайди.
Бешинчи қатор – якунловчи калит сўз, ўрганилаётган объектнинг, предметнинг мазмун-моҳиятини характерлаши зарур.
Синквейнда ушбу қоидаларга аниқ амал қилиш шарт эмас. Масалан, матнни яхшироқ қилиш учун тўртинчи қаторда фикрни 3 та ёки 5 та сўз билан ифодаласа ҳам бўлади. Бешинчи қаторда эса, биринчи қатордагидан фарқ қилиши учун иккита сўз ишлатса ҳам бўлади.