Tizim va signallarni qayta ishlash O’quv uslubiy majmua

9.4. Signal protsessorlari uchun operatsion tizimlar 
9.2-rasmda real vaqt amaliy vazifalarini yaratish va qo‘llash uchun SRIB 
tizimlarida zarur bo‘lgan interfeyslari va standartlari keltirilgan. Tarmoq ilovalari 
uchun OSI TC / IP ma’lum standarti kiritiladi. Ma’lumotlarga kirish uchun SQL 
standarti qo‘llaniladi, tashqi qurilmalar uchun VME va Futurebus tizimli shinalar 
standartlari tavsiya qilinadi. X.11 (ilovalar va grafikani aks etish tizimi o‘rtasida 
o‘zaro aloqa), QSF (akustik axborot), Motiff (interfaol o‘zaro aloqa kutubxonasi) 
foydalanuvchi bilan interfeysni ta’minlash imkonini beradi [18]. 
9.2-rasm. Real vaqt ilovalari uchun interfeyslar va standartlar 
Bugungi kunda standart mikropropessorli arxitekturalar bilan ishlash uchun 
ko‘plab real vaqt operatsion tizimlari mavjud. Bulardan eng ko‘p qo‘llanadiganlarini 
ko‘rib chiqamiz. 
QNX operatsion tizimi Kanadaning QNX Software System Ltd (1981) 
kompaniyasi ishlanmasi hisoblanadi. QNX operatsion tizimi 16/32-bitli operatsion 
tizimning gibridi bo‘lib, foydalanuvchi undan o‘z xohishiga qarab foydalanadi. 
Ko‘pincha u real vaqt masshtabida ishlayotgan tizimni yaratish uchun qo‘llaniladi. 
Tizimning to‘liq installyatsiyasi, tarmoq vositalari uchun kerak bo‘lgan vaqt 10-15 
minutni tashkil etadi. Tizimning resurslarga unchalik talabchan emasligi tizimning 
Watcom C/C++ (QNX uchun asosiy kompilyator) kompilyatori ko‘rinishidagi 
Real vaqt 
masalalari 
POSIX 
OSI 
TCP/IP 
SQL 
X.11 
QSF/Motiff
VME 
Futurebus+ 
ANSI 
standar
ti 
Tizimlar 
Ma’lumotlar 
Foydalanuvchi 
Qurilma 
Dasturlash 
tillari 
Tarmoqlar

---

133 
zaruriy va yetarli ishlab chiqish muhiti bilan 10 Mb hajmiga sig‘ish bilan namoyish 
qilinadi. 
QNX-mikroyadro va ma’lumotlarni almashish tamoyili asosida qurilgan 
birinchi tijoriy OT. Tizim turli darajasidagi (menejerlar va drayverlar) erkin 
jarayonlar (biroq ma’lumotlarni almashish orqali o‘zaro aloqada bo‘lgan) birligi 
realizatsiya qilingan bo‘lib, bu darajalarning har biri servisning muayyan turini 
realizatsiya qiladi. Bu esa quyidagi bir necha muhim afzalliklarga erishish imkonini 
berdi: 
–
uning real vaqt vazifalariga qo‘llanishini bildiruvchi bashorat qilsa 
bo‘lishligi, UNIX ning hech bir versiyasi bunday sifatga erisha olmaydi, chunki 
yadro kodi juda katta. UNIX operatsion tizimida uzilishga ishlov beruvchida
istalgan 
tizimli chaqirish oldindan aytib bo‘lmaydigan tutilishiga olib keladi. 
−
resurslardan optimal foydalanish tufayli erishiladigan masshtablanishlik va 
samaradorlik. 
−
OT katalogida qo‘yilgan vazifalar uchun zarur, kerakli drayverlarga tegishli 
fayllar bor. Drayverlar va menejerlarni dinamik tarzda ishga tushirish va buyruq 
satridan uchirish mumkin. Shuningdek, kerakli funksiyalarni ta’minlash uchun real 
zarur bo‘lgan modullarni sotib olish imkoniyati mavjud; 
−
bir vaqtning o‘zida kengayish va ishonchlilik, chunki yozilgan drayverni 
tizimning nostabilligini chaqirish xavfi ostida yadroga kompilyatsiya qilish shart 
emas. 
Jarayonlar o‘rtasida o‘zaro aloqaning asosiy vositasi sifatida tizim xabarlarni 
uzatishdan foydalanadi. Shu munosabat bilan 32 bitli muhitda 32 va 16-bitli kodga 
ega jarayonlar o‘zaro aloqasi amalga oshishi mumkin, bunda ma’lumotlar istalgan 
jarayonlar o‘rtasida uzatiladi. Jarayonlar tizimning bitta yoki turli komp’yuterlarda 
joylashganligi ahamiyat kasb etmaydi. Axborotni uzatish uchun paketlar 
qo‘llaniladi. Tarmoq administratori ushbu paketlarni topib, mikroyadroga jo‘natadi, 
u o‘z navbatida ularni lokal xabarlar shinasiga jo‘natadi. QNX nafaqat QNX-
jarayonlar xabarlar paketini topa oladi. Shuningdek, tarmoq operatoriga TSP/IP kabi 
paketli protokollarni uzatish uchun murojaat qilish oson. QNXda ma’lumotlarga 

---

134 
tarmoqli ishlov berish shunchalik qulayki, Ethernet, Token Ring yoki ketma-ket port 
(unga modem ham ulanishi mumkin) orqali bog‘langan kompyuterlarning istalgan 
Intel turli to‘plamini bitta tarmoqqa ulash mumkin. QNX uchun ko‘plab 
foydalanuvchi dasturlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular ishlab chiqaruvchanligi 
bo‘yicha boshqa operatsion tizimlar boshqaruvi ostidagi analoglardan afzalroq [25, 
26, 27]. 
QNX operatsion tizimining qo‘llanilishiga yaqqol misol bo‘la oladi: 
−
yirik mintaqalarda kredit kartochkalari bilan ishlash; 
−
yo‘l harakatini boshqarish; 
−
telekommunikatsion tizimlar kommutatorlarini boshqarish; 
−
texnologik jarayonlarni boshqarish. 
Bozorda QNXning asosiy raqobatchilari VxWorks, LynxOS bo‘lib, ular QNX 
singari Motorola 680, Intel 486,960, Power PC, HPPA-RISC, DEC Alpha standart 
mikroprotsessorli arxitekturani qo‘llab-quvvatlaydilar.
Signal protsessorlarning ilk modellari hozirgi tasavvurdagi operatsion 
tizimlarga ega bo‘lmagan operativ xotiraning cheklangan resurslari va protsessorlar 
arxitekturasining tor spetsializatsiyasi tufayli to‘laqonli RVOT ni yaratish imkoni 
bo‘lmagan. SP funksional imkoniyati kengayishi va foydalanuvchilarga 
ko‘rsatiladigan xizmatlar spektrining kattalashishi bilan bitta boshqaruvchi dasturli 
mikrodastur to‘plamidan to‘laqonli operatsion tizimni yaratishga o‘tish zarurati 
tug‘ildi. VLIW texnologiyasi bo‘yicha kutilgan TMS 320S6000 signal protsessori 
uchun protsessor yadrosi 8ta parallel hisoblash moduli dan tuzilgan. Protsessor real 
vaqt SRIB ko‘pprotsessorli tizimlarni (radiolokatsiya, bazaviy stansiyalarning 
telekommunikatsion qurilmalari) qurish uchun mo‘ljallangan. Dasturiy qo‘llab-
quvvatlash 
ishlab 
chiquvchining 
integrallashtirilgan 
muhiti 
(assembler, 
kompilyator, sozlagich, redaktor)ni va DSP/B105 real vaqt ko‘p funksiyali 
operatsion tizimni o‘z ichiga oladi. Bu RVOTdan TMS seriyasining barcha SP 
platformalari foydalanadi. 
Yaqinda Rossiyada ishlab chiqilgan RVOT Micro DSP-RTOS ko‘p vazifali 
ilovalar (jarayonlar) bilan ishlashga mo‘ljallangan. Bu OT protsessor vaqtini 

---

135 
vazifalar o‘rtasida taqsimlaydi va ular orasida o‘tishni ta’minlaydi, operatsion tizim 
yadrosining funksiyalar to‘plami: ichki apparat tuzilmalar initsializatsiyasi, OTni 
ishga tushirish, kontekstni saqlash va qayta tiklash mexanizmi, vazifalarni 
boshqarish (vazifani qo‘shish, o‘chirish, uni blokirovkalash, blokirovka rejimidan 
chiqarish, vazifaga berilgan ma’lumotlarni qabul qilish, vazifa prioritetini 
o‘zgartirish)ga ega. Vazifalarni sinxronlashtirish va ularning o‘zaro aloqasi uchun 
maxsus signallar, semaforlar, xabarlar va xabarlar navbati nazarda tutilgan. Bundan 
tashqari, uzilishlarning tegishli bayroqlar va uzilishdan qaytish tizimi funksiyasi 
rivojlangan tizimi mavjud. 
Shuningdek, Linux operatsion tizimining signal protsessorlarda ishlashga 
mo‘ljallangan bir necha variantini yaratilganligini qayd etish lozim. O‘zida SP va 
hisoblash yadrosini birlashtirgan integrallashtirilgan protsessorlarning chiqishi bilan 
ularning asosida to‘laqonli operatsion tizimlardan foydalanish imkoniyati paydo 
bo‘ldi. Masalan, Rossiyada ishlab chiqarilgan “Multipor” signal RISC-yadrosida 
2.6.19 versiyasi Linux operatsion tizimlari va 6.3 versiyasi QNX real vaqt OTlari 
yadrosi portlashtirilgan [26, 27].