Tiykarg`i qurallar ha`m materialliq emes aktivler amortizaciyasi

2




3-QOSIMSHA
OL


Buxgalteriya ham auditor qa`niyegeligi I-kurs 3-21 topar oqiwshilarina
oqiw a`meliyati ushin texnika qa`wipsizligi o`tildi

№	F.I.O	OQIWSHI QOLI	SA`NE

Islep shig`ariw ta`lim ustasi: ___________________________________



4-QOSIMSHA
OL


B.B.B metodı

Bilemen	Bilip aldım	Biliwdi qaliymen

1. 
   Amortizaciya degenimiz ne?
   
2. 
   Amortizaciya qanday bolip bo`linedi?
   
3. 
   Tiykarg`i qurallar esaptan shig`ariliw ta`rtibi?
   
4. 
   Tiykarg`i qurallar amortizaciyasi qanday sshyotlarda ko`rsetiledi?
   
5. 
   Materialliq emes aktivlerdin` amortizaciyasi qanday?
   

5-QOSIMSHA
OL


Tiykarg`i tu`sinikler
Tiykarg`i qurallardin` ob`ektleri paydalaniw protsessinde a`ste-aqirin tozip baradi. Toziw - tiykarg`i qurallar ob`ektlerinin` fizikaliq sapasin jog`altiw yaki texnikaliq - ekononmikaliq qa`siyetlerin jog`altiwinin` qun ko`rsetkishleri bolip esaplanadi. Sonin` ushin ha`r bir ka`rxana a`bden tozg`an tiykarg`i qurallardi tiklew ha`m
tazadan satip aliw ushin qarjilardi toplawi za`ru`r. O`ndiris qa`rejetlerine amortizatsiya dep ataliwshi ajiratpa summalarin qosiw joli menen bunday jamg`arma payda etiledi.
Amortizatsiya ajiratpalari mug`dari tiykarg`i qurallardin` da`slepki quninan protsentte belgilenip, amortizatsiya ajiratpasi normalari dep ataladi.
Amortizatsiya summasi ha`r ayda esabat ayinin` 1 sa`nesine bolg`an tiykarg`i qurallar boyinsha sumda (tiyinsiz) esaplanadi. Jan`adan qabil etilgen tiykarg`i qurallar boyinsha amortizatsiya esaplaw qabil etilgen aydan keyingi aydin`
1-sa`nesinen baslanadi, shig`ip ketken tiykarg`i qurallar boyinsha esaptan shig`arilg`an aydan keyingi aydin` - sa`nesinde tamamlanadi.
To`mendegi tiykarg`i qurallar ob`ektleri boyinsha amortizatsiya esaplanbaydi:
- o`nim beretug`in haywanlar, o`giz, bug`alar boyinsha;
- kitapxana fondi boyinsha;
-ilimiy - izertlew, ta`jriybe - konstruktorliq ha`m texnologiya sho`lkemleri qosilg`an halda byudjet sho`lkemlerinin` qarjilari (fondlari) boyinsha;
- belgilengen ta`rtipte konesrvatsiya etilgen fondlar boyinsha.
Amortizatsiya ha`r qiyli usillarda esaplanadi 5- sanli BEMS.
«Tiykarg`i qurallar»din` 23 ha`m 24 - stat`yalarina muwapiq to`mendegi usillarda esaplaw mu`mkin:
- bir tegisli (tuwri siziqli) amortizatsiya esaplaw;
-orinlang`an jumis ko`lemine proportsional` - o`ndirislik amortizatsiya esaplaw;
- amortizatsiya esaplawdin` tezlestirilgen usili:
a) eki amortizatsiya normasi qollanilg`an halda kemeyip bariwshi qaldiq boyinsha amortizatsiya esaplaw;
b) jillardin` ja`mi usilin (kumulyativ usil) da amortizatsiya esaplaw.
Amortizatsiya esaplaw usillari:
1) Bir tegisli (tuwri siziqli) amortizatsiya esaplaw usili.
Toziw summasi = Da`slepki qaldiq - tamamlaw quni
Mo`lsherlengen xizmet mu`ddeti
2) Orinlang`an jumis ko`lemine proportsional` (o`ndirislik) amortizatsiya esaplaw usili.
Toziw summasi = Da`slepki qaldiq – saplastiriw quni
Ku`tilip atirg`an xizmet mug`dari
3) Amortizatsiya esaplawdin` tezlestirilgen usili:
a) Kemeyip bariwshi qaldiq boyinsha amortizatsiya esaplaw.
Bul usilda toziwin esaplawdin` qa`legen qatti stavkasi qollaniladi, biraq ko`binshe tuwri siziqli usilda qollanilatug`in normanin` eki eselengenligi alinadi.
b) Kumulyativ (jillardin` ja`mi) usilinda amortizatsiya esaplaw.
Amortizatsiya summasin esaplaw koeffitsientinin` tiykarg`i bolg`an ob`ekttin` xizmet mu`ddetinin` jiyindisi menen aniqlanadi. Bul koeffitsienttin` o`simi ob`ekttin` xizmet mu`ddetinin` aqirina shekem qalatug`in jillar sani ko`rsetiledi (keri ta`rtipte). Buxgalteriya esabi qolda ju`rgizilse, (avtotrasportdan tisqari) barliq tiykarg`i qurallar boyinsha amortizatsiya ajiratpalar summasi 6 -formadag`i islew kestesinde esaplap tabiladi.
Yanvar ayi boyinsha amortizatsiya ajiratpa esabin du`ziw ushin 1 - yanvar jag`dayina bolg`an ka`rxanadag`i barliq tiykarg`i qurallardi jaylasqan orinlari ha`m belgilengen birden - bir amortizatsiya ajiratpa
normalari boyinsha gruppalaw za`ru`r. Bunin` ushin inventar kartochkalari tiykarg`i qurallardin` jaylasqan orinlari boyinsha, onin` ishinde toziw normalari boyinsha ayirip alinadi. Keyin fevral` ayi boyinsha amortizatsiya ajiratpa esaplawg`a bar inventar kartochkalarg`a ha`m 6 - formadag`i islew beriw kestenin` «A» bo`limine yanvar ayindag`i tiykarg`i qurallar kirimi ha`m shig`imi qunin jazip
qoyadi.Sonnan keyin yanvar ayinda kirimge aling`an ha`m shig`img`a ketken tiykarg`i qurallar boyinsha ayliq, yag`niy jilliq normanin` 1/12 mug`darinda, amortizatsiya ajiratpa esaplaydi. Esaplang`an amortizatsiya summasi
tiykarg`i qurallardin` tu`rine qarap «B» bo`liminin` 24 yaki 27-qatarina jazip qoyladi. Sonnan keyin yanvar ayi esabinan amortizatsiya summasi 25 ha`m 28 qatarlarg`a jaziladi. 31 - qatarda uliwma ja`mi esaplap jazilada.
Eger aldin`g`i ayda tiykarg`i qurallardin` kirimi ha`m shig`isi payda bolmasa, aldin`g`i ay ushin esaplang`an amortizatsiya qansha bolsa, usi (ag`imdag`i) ay ushin da sonsha boladi.Solay etip esabat ayi ushin esaplanatug`in amortizatsiya aldin`g`i ay boyinsha esaplang`an amortizatsiya plyus aldin`g`i ayda kelip tu`sken tiykarg`i qurallardin` amortizatsiyasi, minus aldin`g`i ayda shig`ip ketken tiykarg`i qurallar amortizatsiya summasini ten`. Tiykarg`i qurallardin` amortizatsiyasin esaplaw amortizatsiya ajiratpalar summasin tiyisli schetlarg`a jaziw ushin tiykar boladi.
Dt. 2010, 2310, 2510, 9420, h.t.b. schetlar.Kt. 0211 - 0299 - schetlar.
0211 - 0299 - schetlari mu`lkshilik haqiqiy tiykarinda qa`rxanag`a tiyisli ha`m ol ta`repten uzaq mu`ddetli ijarag`a aling`an tiykarg`i qurallardin` toziwi haqqindag`i mag`liwmatlardiv uliwmalastiriw ushin tayinlang`an. Bul
schetlar passiv bolip, kredit ta`repindegi qaldig`i tek ka`rxananin` barliq tiykarg`i qurallarin toziw summasin emes, al amortizatsiya ajiratpalari arqali olardin` quninin` qaplang`an summasin da ko`rsetedi; debet ta`repindegi aylanisi
sebeplerge qaramastan esaptan shig`arilg`an ob`ektlerdin` toziw summasin ko`rsetedi; kredit ta`repindegi aylang`an bolsa, esabat ayinda esaplang`an amortizatsiya (toziw) summasin ko`rsetedi.
Amortizatsiya esaplaw joli menen tiykarg`i qurallardin` da`slepki quni toliq qaplang`annan son` amortizatsiya esaplaw toqtatiladi.
0211 - 0299 - schetlardin` esabi da`slepki hu`jjetler (aktler, amortizatsiya esabi, esaplaw - mag`liwmatlari h.b.) ge tiykarlanip 13 –jurnal - orderde ju`rgiziledi. Bul jurnal - orderde 0211 - 0299 - schetlardin` analitik mag`liwmatlari tiykarg`i qurallardin` gruppalari boyinsha sal`do ha`m aylanislari ko`rsetilgen jag`dayda ju`rgiziledi. Tiykarg`i qurallardin` toziw esabi ha`r bir ob`ektler boyinsha ju`rgizilmeydi. Biraq za`ru`r bolg`an jag`daylarda ob`ektler boyinsha toziw mug`dari da`slepki quni ha`m inventar kartochkasinda ko`rsetilgen amortizatsiya normasi boyinsha esaplaw joli menen tabiladi.

6-QOSIMSHA
OL

TEST SORAWLAR

1. XojaIik jurgiziwshi subyektlarda buxgalteriya jumısların sho`lkemlestiriw ulıwma basshılıq kim tárepinen amaIga asıriladı?

A. Kárxana basshısı B. Finans ministrligi
C. Bas buxgalter D. Shólkemlestiriwshiler
2. Esap júrgiziw siyasatı dep...
A. Xojalıq jurgiziwshi subyektning buxgalteriya esabına aytıladı
B. Xojalıq jurgiziwshi subyektning finanslıq esabatına aytiIadi
C. Buxgalterya jumısshısınıń ilmiy tájriybe dárejesine aytıladı
D. Xo'jaIik jurgiziwshi subyekt basshısınıń buxgalteriya esabı hám moIiyaviy esabattı tarnoyiI hám tıykarIariga uyqas túrde júrgiziw hám dúziw ushın qollaniIadigan usıllar kompleksine aytiIadi
3. Xo'jaIik jurgiziwshi subyektning esap júrgiziw siyasatı BEMS dıń...
A. 2-san ulgi principlerıge
B. I-san and02 za tarnoyillariga
C. 4-san ulgi principlerıge
D. 7-san ulgi tarnoyillariga tiykarınan anıqlanıwı múmkin.
4. Kárxana buxgaIteriya esabınıń funksiyaIari tómendegilerden ibarat :
A. Qadaǵalaw, joba, informaciya, tahIil, esap
B. Esabat, qadaǵalaw, satıw, satıp alıw
C. TahIiI, basqarıw, sapa, tekseriw
D. Informaciya, tejew, satıw, esaptan shıǵarıw
5. «Buxgalteriya esabı tuwrısında»gi Nızam qabıl qiIindi:
A. 1992-jıl 30 –avgust B. 1997-jıl 30 -avgust
C. 1996 -jıl 30 -avgust D. 1998-jıl 30 -avgust
6. Kárxana basshısı nelerdi támiyinlewi shárt?
A. Buxgalteriya esabı tuwrı hám anıq júritiliwinı
B. Sheki onimlami jetkiziwdi
C. Esabatlami dúziwdi
D. Jumısshı -xizmetkerler menen támiyinlewdi
7. «Ónim (jumıs, xızmetler) ni islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetleriniń quramı hám de finanslıq nátiyjelerdi shakUantirish tártibi tuwrısında»gi Qaǵıyda qashan tastıyıqlanǵan?
A. 1998-jıl 6 -fevral B. 1999 -jıl 5-fevral
C. 1996 -yiI6 -avgust D. 1997-jıl 5-avgust
8. Buxgalteriya esabın normalar járdeminde basqarıw sisteması neshe dárejeli:
A. Úsh dárejeli B. Tórt dárejeli
C. Eki dárejeli D. Bes dárejeli
9. Kárxananıń esap júrgiziw siyasatın tańlaw hám tiykarlawǵa qaysı faktorlar tásir etedi?
A. Shólkemlestiriwchilaming sheshimi
B. Kárxana basshısınıń qarjları
C. Jumısshı hám xodirnlaming ilmiy tájriybe dárejesi
D. Múlkshilik forması hám iskerlik túri
10. Kárxananıń shereklik hám jıllıq finanslıq esabatına kim qol chekedi?
A. Bas buxgalter B. Kárxana basshısı
C. Materiallıq juwapker shaxs D. Bas buxgalter hám kárxana basshısı