Тивбиет олий талабалари учун ўҚув адабиёти

Уру^лаиган тухум ҳужайранинг бўлиниши ва унинг бачадон-га пайвандданиши. Уруғланган тухум ҳужайра майдаланиш дав-рига ўтади, натижада у бластомер «ки майдаланиш шари деб аталадиган қйа ҳужайраларга бўлинадн. Бу ҳар бир шар ўз нав-батида сўнгги ма^йдаланишга учрайди ва тут донасини эслата-дитан бластомерлар мажмуаси моделини ҳосил қилади (3-расм). Бластомерлар қкз ҳужа&раларга бўлинганда уларнинг ҳар бири олдинги ҳужайралардан икки марта кичик бўлади. Морула-нияг ҳажмй етилгаи тухум ҳужайрадан унчалик катта бўлмайди. Морула- найча ичида бачадон томонга қара^ Йўлини давом эт-тнради. Уруғланган вақтдан бошлай -юрадан 8—10 кун ўтгач, қў-шилган туху** ҳужайра бачадан ичига келиб тушади.






3- расм. Урурлянган тухум дужайралннг бўлиниш схе-маси. Морула ҳосил бўлиш;;.
1 — ялтироқ пардэ; 2 — блзстокерлар; 3 — морула босқнчи.
Уруғланган тухум ҳужайра на&ча ичида сурилиши жараёнида аёл тухумлари билан морфологик жиҳатдан боғлиқ бўлмайди.
Тухум ҳужайда (пушт) бачадон бўшлиғига тушгандан кейин-гина она ортанизмига пайвандланади, яъни уруғланган тухум ҳужайра бачадон шиллиқ пардаснга туташади (имплантация).
Ҳомила тухумининг бўликиши натижасвда ҳосил бўлтан янги
ҳужайралар (бластомерлар) кетма-жег кариокинез усулида бўли-
ниб, янги бластомерлар ҳосил қилади. Бу бўликиш осмотик ду-
жайраларнинг роомана бўлинишидан фарқ қилади. Ҳар бир бў-
линишдан оўнг янада майдароқ янги ҳутжайралар бир-бирига зич
жойлашвб, тут донасига ўхшаш морулани ташкил қилади, деб
айтиб ўтган эдик. *
Бу да<врга келйб морула бластоцшта айланган бўлади. Блас-тоцит босқичвда пушт ҳужайраларининг бир қисм» (йирикроқ-лари]^ эмбриобластни ташкил этий, ундан келгусида эмйркон ри-вожланади. Қолган кичик ҳужайралар пуигт чеккароғида жойла-ши>б, озиҳлантирувчи пардани — трофобластни ташкил этади. Трофобласт шунннгдек пуигтнинг бачадон деворига пайшгандла-нишини таъминлайди, яънк трофобласт ишлаб чиқарган фермент-лар бачадрн шиллиқ пардаюнни эритади за бу еода блаютоцит-Н1шг ботиб кириб ўрнашиб олишига имконият ярятади.
Бластоцитникт бачадон шиллиқ пардаси фуикштонал қавати ^ичига кириб олиш жараёни анча тез юз беради — 40 соат мобай-
2-4278 17

нида у бутунлай ўрнашнб олиб, устидаги тешик ҳам битиб кетади, Бласто-цнстнинг бачадон шиллиқ қаватн ичига кнриш жа-раёнида атрофдагн тўқи-маларда қон томирлар жадал ривожлана бош-лайди, бириктнрувчи ҳу-жайралар сонн ортади, уларда гликоген тўпла-нади. Пушт пайвандла-ниши пайтида шиллиқ парда ўзининг секреция даврини ўтаётган бўлади, бу даврда унда пуштнинг озиқланиши учун зарур моддалар тўпланади. Бу-нинг устига трофобласт шиллиқ пардани эритиши туфайли пушт атрофида тўқималар емирилиб уникг маҳсулотлари тўп-ланади ва бу моддалар пуштнинг шиқланиши учун муҳит (эмбриотроф) ҳисобланади. Эмбриотроф таркибида оқсил, карбон сувлар, ёғсимон моддалар, внтаминлар, туз ва бошқалар бўлади.
Пушт пардаларининг ривожланиши. Пушт бачадонга пайванд-лангандан кейин бачадон деворида квскин ўзгаришлар рўй бе-ради. Шиллиқ парда фуюкционал қаватннинг зич ва ровак қат-ламлари янада равшанроқ билиниб қолади. Зич қават (з1га1ит согпрас1ит) салқиган сгромадан тузилган бўлиб, ундан безлар-нинг чшқарув йўллзри ўтади. Строма толалари тўрида кўп қир-рали пуфакчасимон ядроли децидуал йирнк ҳужайралар жой-лашган. Улар гликогенга бой, фагоцитоз хусусияти бор ҳамда гормон ишлаб чиқариш қобилиятига эга ҳужайралардир.
4- расн. Ҳомила тухуминвнг (бласто-цистлар)
бачадон шиллиқ қаватига жойлашиши.
1 — бачадон дезорн; 2 — йес1йиа ЪаваНз; 3 — йес14иа раги( аНк;
4 — бластоцнстлар бушли-ғи; 5— (I ес!йиа сараи11йг[8: б — йес1аиа раг1е- Ғх>вак қатлам (з1га1ит зроп^юзит) чуқурроқ қават, унда жуда кўп
пшертрофиялантан безлар мавжуд, стромасида деқи-дуал
ҳужайралар бўлмайди (4-расм).
Пушт ўсиши жараёнида децидуал парданигнг турли қиомлари алоҳида ном олади. Тухум тагида жойлашган цисми деайиа Ьа-заНз деб аталади, бачадон &ўшлиғига бўртаб чиққан юзасини қоплаган қисми эса йесШиа сарзиПаг^з, бутун бачадон бўшлиғини қоплаган қолган қисми эса йвсМиа раг1е1аНз дейилади.
Ҳомиладорлнкнинг 4-ойига келиб децидуал парда иккала қатлами (зич ва ғовак қатлам)нинг энг кўп қалинлашган даври

бўлади, оддий «ўз билаи қараганда шиллиқ парданинг бурмали ^ўлкб қолтани кўринади. Ҳомила 4—5 см бўлганда энди бачадон бўшлиғини тўлиқ згаллайди, с!ес1с1иа сар5и1аг1з деасНа раг1е!аН8 га яқинлашиб, у билан бирлашиб кетади. Бу ҳар иккала қават қўшилишига қадар юпқалашади, улардаги томирлар, децидуал ҳужайралар кеокин камаяди, эпителий қават йўқолйб кетади. йесШиа ЬазаНз да эса аксинча зич ва ғовак қаватлар қаварнб, ривожланади. Унда айниқса қон томирлар жуда ривожланиб, капиллярлар зич томирлар тўрини ҳосил қилади.

Ушбу гипертрофияланган ва томирларга бой пардага кўплаб хорион сўрғичларн (ворсинхалари) ўснб киради. Булар атрофида сўрғичлараро бўшлиқлар юзага келиб, унга бачадон артерияла-ри қони қуйилади.
Шундай қилиб, децидуал парда она организми, яъни бачадок эндометриясининг ўзига хос ўзгариши ҳисобига вужудга келади.
Хорион сўрғичлари билан бачадон шиллиқ пардаси орасида, юқорида қайд этилганидек, тўқималар емирилишидан юзага кел-ган маҳсулотлар ва она қон томирларидан чиққан қон жойлаша-ди ва ҳомилага озиқ моддалар ва кислород етиб боради. Сўрғич-лар билан бачадон шиллиқ пардаси орасидаги бўшлиқ бирламчи сўрғичаро бўшлиқ деб аталади. Дастлаб тухум бутунлигича бўш-лиқ билан ўралган бўлади. Ҳомила тараққиетининг кейинги бос-қичларида сўрғичлараро бўшлиқ фақатгина йўлдош (плацента) соҳасида бўлиб, иккиламчи сўрғичлараро бўшлиқ дейилади.
Трофобласт билан бир вақтда эмбриобласт ривожланади. Эм-бриобласт бачадон найидаёқ ривожлана бошлаган бўлса, бача-донга пайвандлаганидан сўнг айниқса тез ривожланади. Бласто-цист сегментларидан бирида ҳужайралар тўпламидан иборат ик-кита тугунча — эктобласт ва энтобласт юзага келади. Эктобласт ва энтобласт марказида бўшлиқ ҳосил бўлиб, тугунчалар экто ва энтобласт пуфакчаларга айланади. Эктобласт пуфакча оёқчаси ёрдамида трофобластга туташади. Ундан амнион бўшлиғи ҳосил бўлади. Бу бўшлиқ девори сув пардаси — амнионга айланади. Энтобласт пуфакча марказга яқинроқ жойлашиб, сариқлиқ бўш-лиғига айланади. Э^област ва энтобластнинг амнион ва сариқ пуфакча орасидаги ҳужайралари пушт куртагини ташкил этади. Пушт куртаги учта пушт варағидан — эктодерма, мезодерма ва эндодермадан тузилади. Ана шу уч варақдан ҳомиланинг барча тўқима ва аъзолари ривожланади.
Амнион пуфакчаси унда тўпланаётган суюқлиқ ҳисобига тез-да катталашади, амнион девори сўрғичли пардага яқинлаЦади ва ниҳоят у билан қўшилиб кетади. Бластоцист бўшлиғи йўқёла-Ди, амнион ва сариқ пуфакча орқасида пушт амнион бўшлиғкп^ ботиб кира бошлайди ва аста-секин унга бутунлай ботади. Амни-он бўшлиғи катталашуви билан сариқ пуфакча бўшлиғи кичрая-Ди, сариқлик томирлари атрофияга учрайди (5-расм).
Пардалар ривожлаииши билан бир пайтда пушт бирламчи
2» 19

5- расм. Ҳомила тухумининг кетма-кет ривожланиш

даврлар!;.
1.2 — ички аа ташқи пуфакчаларняиг ҳоснл булнш даврларн; 2,3—
кнпрккча (ворсинка)ларнннг ҳоснл йўнншк; 4 — амнион пуфағннинг
хийла тараққнй этиши, плацента ҳоснл б?ладиган жойда ворсннка-
ларнинг такомиллашнии аа ҳомнла туяумяншг бошқа юзасидэ кнп-
рикчаларнинг кичрайиб йўқоднилн.
ичагининг орқа учидан ўсимта — аллантоис (қазисимон парда) ҳосил бўладч. У амнион пуфакчани трофобласт билан туташти-рувчи оёқча бўйлаб сўрғичли парда томонга йўналади. Аллантоис бўнлаб пушт танасидан сўрғичли пардага томон томирлар ўтади. Бу томирлар хорионнинг ҳар бир сўрғичига ўсиб киради. Хорион-нинг васкуляризацкяси (қон томирларнинг ўсиб кириши) ана шу йўсинда юз беради. Шу дамдан бошлаб пуштнинг аллантоис қон айланиши ривожланиб, пушт билан она организми ''уртасидаги жадаллашиб бораётган алмашинув жараёни таъминланади.
Ҳомила тараққиётининг илк босқичлари тугалланиши пайтига келиб у учта парда — децидуал, сўрғичли ва'сув парда билан ҳамда парда ичадаги аннион суюқлиги билан ўралади.
Децидуал парда бачадон шиллиқ пардасидан ривожлатади ^а сув парда ҳомила тухумига оиддир (6,7-расмлар).
20

6-расм. Бачздон шилдиқ пардаси (децидуал парда)нинг ҳомиладорлик-никг 3- ойидаги ҳолати.

мускул қават:

2- ишллнқ қаввтнинг базал қавати; 3 - спонгиоз қават; 4— компакт қават.
7- расм. Шнллиц парда (децндуал парда)нинг кўчиб тушадиган қисми.
1 — "йесШиа раг^еОНв; 2 — йе:;1(!иа сар8Ш1аг18; 3 — Лес1(1иа ЬазаИз; 4 — сЬогЮя (гопйо-гит; 5— с!юг!оп г.аеур; 6— агаШоп
; 6 — атШоп.
Шундай қилиб децидуал парда ҳомиладорлик туфайли ўзга-ришга учраган бачадон шиллиқ пардасннинг функционал қава-^идир. Децидуал парда бола туғилганидан кейин бачадон девори-Дан ажралиб чиқади, шукинг учун у кўчиб тушувчи парда деб ҳам юрнтилади.
Пайвандланиш (имплантация) пайтида бачадон шиллиқ пар-даси секреция фазасида бўладк. Бачадон безлари секрет билан тўлган, строма ҳужайралари юмалоқланган, ичида пуштнинг озиқланиши учун зарур бўлган гликоген, липид, гликопротеид, нейтрал мукополисахарид, фосфор, кальций, микроэлементлар ва бошқа моддалар тўпланади. Децидуал пардада биологик фаол модда — простагландинлар бўлади. Функционал қават ғовак ва ^Знч қатламларга бўлинади. Ғовак қатлам (§1га1ит 5роп§1озит) Юмалоқланган строма ҳужайралари децидуал ҳужайралардан ^тУзилиб, булар орасида безларнинг чиқарув йўллари жойлашган.
Пушт пайвандлангандан кейин бачадон шиллиқ пардаси анча Цалинлашади, безлари эса секрет билан тўлишади. Зич ва ровак
қатламлар янада яққол фарқлана боради. Зич қатламнинг деци-дуал ҳужайралари гликоген, оқсил, мукополисахаридлар тутиб, фагоцитоз хусусиятига эга бўлади.
Зич қатламга ботиб кирган иушт тухуми децидуал парда эле-ментлари билан ўралади. Пушт тухумига нисбатан жойлашувн бўйича децидуал парда уч қисмга ажралади; 1) деаёиа рап,е!а-Нз— бачадон бўшлиғини қоплаган қисми; 2) йесМиа сар$и1апз — пушт тухумининг бачадон бўшлиғига қараган юзасини қоплагаи қиоми; 3) десМиа ЬазаНа — пушт тухуми билан бачадон девори орасидаги (тухум тагидаги) қисми.
Пушт тухуми ўсишн билан дес^диа сар5и1ап& не сЕесМиа рапе1аНз чўзилиб ва юпқалашиб, бир-бирига яқинлашади. IV— V ойга келиб пушт тухуми бутун бачадон бўшлиғини эгаллайди, Шу сабабли ҳар иккала қайд этилган парда янада юпқалашади. ОесМиа ЪазаНз аксвнча қалинлашади, унда кўплаб қон томирлар тараққиёти бошланади, кўчиб тушувчи парданинг бу қисми пла~ центанинг она қисмини ташкил этади. Децидуал парданинг ушбу қалинлашган қисмига хорионнинг кўплаб сўрғичлари ўсиб кира-ди. Улар атрофида сўрғичлараро бўшлиқлар ҳосил бўлади. Бу-ларга она томнрларидан қон қуйилиб, сўрғичлар юзасини нам-лайди, улар шу қонда сузиб туради.
Сўрғичли парда (хорион) трофобласт ва мезобластдан ривож-ланади. Дастлаб сўрғичларнинг қон томирлари бўлмайди, аммо 1-ойнинг охирига келиб аллантоисдан сўрғичларга томирлар ўсиб киради.
Аввал пушт тухумининг бутун юзасини сўрғичлар бир текис қоплаб олади. Ҳомиладорликнинг 2-ойида хорионнинг йесМиа сарзи1апз га ёпишган қисмидаги сўрғичлар атрофняга учрайди, ҳомиладорликнинг 3- ойида эса бу ердаги сўрғичлар бутунлай йўқолади ва у силлиқ бўлиб қолади (сЬопоп 1аеуе). Хорионнинг (1ес1(1иа ЬазаНз га ёпишган қарама-қарши томонида сўрғичлар ўсиб, тармоқланиб сЬопоп {гопйозигп га айланади. Хорионнинг бу цисми плацентанинг ҳомила қисмига айланади.
Сув парда (амнион) ёпиқ қопчадан иборат бўлиб, унда ҳоми-ла сувга ботган ҳолда жойлашади. Ҳомиладорлккнинг ривожла-ниши жараёнида амнион бўшлиғи тезда катталашади. Амнион хорионга ёпишади ва плацентанинг ички юзасини ^оплайди, кин-дик ўқига ҳам ўтиб, уни ғилоф сингари ўрайди ва киндик соҳа-сида ҳомила терисига уланади. Амнион мезенхимадан ривожлан-ган бир неча қават бириктиругачи тўқимадан ва эпителийдан тузилган. Амнион эпителийси қоғоноқ суви ҳосил бўлиши ва ал-машинувида иштирок этади. Амнион ва силлиқ хорион қоғоноқ суви таркибининг мутаносиблигини таъминлашда қатнашади. Хуллас, бундан ташқари томонда сўрғичли парда (хорион) ва децидуал — кўчиб тушувчи парда жойлашади.
Қоғоноқ суви (Н^иог агпп!) ҳомиладорлик охирига келиб 0,5— 1,5 л га етади ва амнион бўшлиғини тўлдириб туради. Қоғоноқ сувини амнион эпителийси ишлаб чиқаради. Сувнинг ортиқчаси
22
эса амнион ва силлиқ хориондаги ҳужаиралараро канал ва те-шиклар орқали сўрилиб туради. Қоғоноқ суви жадал алмашиниб туради ва шу билан бирга таркибининг турғунлиги таъминлана-ди. Сувга ҳомила сийдиги ҳам ажралади, шунингдек тери эпи-дермиси, ҳомила туклари қўшилади.
Қоғоноқ суви таркибида оқсиллар, еғлар, липидлар, карбон сувлар, тузлар, микроэлементлар, гормонлар, ферментлар, ами-нокислоталар, сут кислота ва бошқалар бўлади. Қоғоноқ суви-нинг аҳамияти жуда катта: қоғоноқ суви ҳомиланинг эркин ҳа-ракатлана олиш ва ривожланиши учун шароит яратади; уни ташқи муҳитнинг зарарли таъсиротларидан асрайди, киндик ўқи-ни эзилиб қолишдан сақлайди, ҳомилаьинг моддалар алмашину-ви жараёнида қатнашади, туғруқ даврида сув билан тўлган қо-ғоноқ бачадон бўйнининг очилишида иштирок этади.