Tilshunoslikka kirish

-(a)r; sifatdan fe’l yasaydi; ko’karmoq, yoshar.

-(a)y; sifat, ravish, otdan fe’l yasaydi; kengaymoq, ko’paymoq, qoraymoq, kuchaymoq.

-a; ot, sifatdan fe’l yasaydi; sanamoq, o’ynamoq, oshamoq, qonamoq, atamoq, qiynamoq.

-sira; ot va olmoshdan fe’l yasaydi; suvsiramoq, uyqusiramoq, sensiramoq, yotsiramoq.

-k(-ik), -q(-iq); kechikmoq, birikmoq, zo’riqmoq.

-ira yaltiramoq, qaltiramoq, miltiramoq, yarqira.

-i ot va sifatdan fe’l yasaydi; changimoq, boyimoq, tinchimoq. 2. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma fe’llar yasaladi. Qo’shma fe’llar qismlari qaysi so’z turkumlaridan iboratligiga ko’ra ikki xil yo’l bilan hosil bo’ladi: a) fe’l bo’lmagan so’zning fe’l bilan birikuvidan: taklif qilmoq, qarshi olmoq, bayon bermoq.

b) birdan ortiq yetakchi fe’lning birikuvidan: sotib olmoq, olib kelmoq.

Ravish
Ish-harakatning, holatning belgisini, belgining belgisini bildiruvchi so’z turkumi ravish deyiladi. Ravish morfologik jihatdan o’zgarmas bo’lib, asosan fe’llarga bog’lanib keladi, hol vazifasini bajaradi.

I. Ravishlarning ma’no turlari olti xil: holat ravishi, miqdor-daraja ravishi, o’rin ravishi, payt ravishi.

1. Holat ravishi: ish-harakatning qay tarzda, qay holatda bajarilishini bildiradi; qanday? qay holda?, qay tarzda? so’roqlariga javob bo’ladi. Holat (tarz) ravishlari: tez, sekin, yayov, piyoda, bekorga to’satdan, qo’qqisdan, astoydil, do’stona, qahramonlarga, yuzma-yuz, ochiqdan-ochiq, zo’rg’a.

2. Miqdor-daraja ravishi: harakat-holatning miqdoriy belgisini yoki belgining ortiqligini bildiradi: qancha? qanday? so’roqlariga javob bo’ladi: ko’p, mo’l, ancha, kam, bir oz, picha, hiyla, sal, juda, eng, g’oyat, nihoyat, o’ta.

3. O’rin ravishi: harakat va holatning bajarilish o’rnini, harakat yo’nalgan tomonni bildiradi; qaerga? qaerdan? qaerda? so’roqlariga javob bo’ladi: uzoqda, pastda, tubanda, oldinda, unda-bunda, yuqoridan, quyidan, yaqindan, orqadan, to’g’riga, to’g’ridan, yuqoriga, ilgari, olg’a.

4. Payt ravishi harakat va holatning bajarilish paytini bildiradi; qachon? qanchadan beri? so’roqlariga javob bo’ladi: hozir, boya, bugun, kecha, avval, oldin,endi, erta, indin, saharlab, ertalab, doim, hali-beri.

5. Maqsad ravishi ataylab, jo’rttaga, qasddan.

6. Sabab ravishi noiloj, noilojlikdan,atayin.
II. Ravishlar belgini darajalab ko’rsata oladi; qiyosiy daraja:-roq. Biz nariroq surildik; eng: Bahorda eng avval bodom gullaydi.

-gina (-kina,-qina) affikslari orqali hosil qilingan shakllar harakat-holatning kuchsizlanganini yoki ta’kidlanganligini anglatadi: U sekingina shivirladi.

III. Ravish yasalishi quyidagicha:

1)affiksatsiya usuli bilan ot, sifat, olmosh kabi turkum so’zlaridan ravish yasaladi.

-cha: qisqacha, yangicha, o’zicha, boshqacha, eskicha, shoshgancha, bolacha, yigitcha, yashirincha, atroflicha, o’zimcha.

-larcha; qahramonlarcha, o’rtacha, qardoshlarcha.

-chasiga; yangichasiga, toshkentchasiga, eskichasiga.

-ligicha; xomligicha, tirikligicha, butunligicha.

-lab; ertalab, saharlab, ko’plab, yaxshilab, kilolab, tonnalab.

-ona; do’stona, fidokorona, g’olibona, xolisona.

-an: taxminan, umuman, majburan, asosan...

-lay: (-layin); butunlay, tiriklay, xomlayin.

-in; yashirin, oldin.

-incha; ko’pincha, aksincha

-chang; ko’ylakchang, kovushchang.

-dek,-day; tog’dek, otday, lochinday, avvalgidek.

-iga (-siga); baravariga, qatorasiga, yoppasiga.

-aki; yuzaki, yodaki, og’zaki.

2) kompozitsiya usuli bilan qo’shma ravishlar yasaladi. Quyidagi qo’shma ravishlar qo’shib yoziladi: birpas, birmuncha. Quyidagi qo’shma ravishlar ajratib yoziladi: har doim, har vaqt, har qachon, har kuni, har zamon (da), hech vaqt, hech qachon, bir oz, bir nafas, bir vaqt, bir talay, bir qancha.

Yuzma-yuz, so’zma-so’z, uchma-uch, dam-badam, qo’lma-qo’l, birma-bir, quruqdan-quruq, to’g’ridan-to’g’ri, kundan-kunga, o’z-o’zidan kabi so’zlar ham ravish hisoblanadi.