Tilshunoslikka kirish

II. Gap emosionallikka ko’ra (his-tuyg’uni ifodalashiga ko’ra) his-hayajon gap (undov gap), his-hayajonsiz gaplarga ajraladi. His-hayajonsiz gaplar darak, so’roq, buyruq ohangi bilan aytiladi. His-hayajon gaplar oxiriga undov belgisi qo’yiladi. His-hayajon gaplar eh, oh, e, uh, o, uf, obbo, ey kabi undov so’zlari orqali hosil qilinadi. Eh, tabiat qanday go’zal!

III. Gap modallikka ko’ra yoki voqelikka munosabatiga ko’ra tasdiq va inkor mazmunida bo’ladi. Tasdiq va inkor tilda turli vositalar yordami bilan ifodalanadi (leksik, morfologik, sintaktik, intonasion vositalar). Gapning barcha turi tasdiq yoki inkor xarakteriga ega bo’ladi; Bodom gulladi.-Yomg’ir yog’madi. Qo’shiq aytasizmi?-Qo’shiq aytmaysizmi?

IV. Gaplar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda gaplar va qo’shma gaplar.

GAP BO’LAKLARI
Sodda gaplar grammatik asosiga(ega va kesim ishtirokiga) ko’ra ikki xil bo’ladi; ikki bosh bo’lakli gap va bir bosh bo’lakli gap.

1.Ikki bosh bo’lakli gap. Gapning grammatik asosida ikki xil bosh bo’lak, ya’ni ega va kesim ishtirok etsa, bunday sodda gap ikki bosh bo’lakli hisoblanadi.

Gap bo’laklari gapdagi vazifasi, o’rniga qarab bosh bo’laklar (ega va kesim) va ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol ) ga ajratiladi. Ega va kesim ikki bosh bo’lakli gapning grammatik asosini tashkil etadi.

Ega. Gapning kim yoki nima haqida ekanligini bildirib, boshqa bo’laklarga grammatik tobe bo’lmagan bo’lak egadir. Ega kim?, nima?, qaer? so’roqlarini oladi. Ega bosh kelishikda bo’lib, quyidagicha ifodalanadi:

a) ot bilan: Daraxt shoxlari egildi.

b) olmosh bilan: U menga yoqmaydi.

v) otlashgan so’zlar bilan:To’g’ri o’zadi, egri to’zadi.

g) ibora bilan: Qildan qiyiq axtarish uning odati bo’lib kelgan.

Kesim. Ega haqidagi xabarni bildirib, unga grammatik tobe bo’lgan bo’lak kesim deyiladi. Kesim quyidagicha ifodalanadi:

a) fe’l bilan: Mehnat insonni ulug’laydi.

b) sifat bilan: Voqeadan hamma xabardor.

v) ot, son, olmosh, ravish bilan: Mening akam student; Ikki o’n besh-bir o’ttiz. Bularning bari sizniki. Dangasaning vaji ko’p.

Kesim qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga qarab ikki xil bo’ladi: fe’l-kesim, ot-kesim.

Fe’l-kesim fe’l yoki uning sifatdosh, ravishdosh shakllari bilan ifodalanadi, fe’l-kesim tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda fe’l-kesim , murakkab fe’l-kesim. Sodda fe’l- kesimlar sof fe’l shakllari bilan ifodalanadi: Maktabni tugatdik. Murakkab fe’l-kesim ikki so’zdan iborat bo’ladi: xatni yoza oladi. Mevalar pisha boshladi.Bu fikrni hammaning oldida aytdi-qo’ydi.

Ot-kesim fe’l bo’lmagan so’zning kesim vazifasida kelishidir. Ot-kesim ham sodda va murakkabga ajratiladi. Bir so’z bilan ifodalangan kesim sodda ot-kesim deyiladi: Yoshlik-inson umrining oltin davri.

Murakkab ot-kesim quyidagicha tuziladi: a) ot,sifat, son, olmosh, ravish hamda bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Mehnatning noni shirin bo’ladi. Uning maqsadi shu edi.

b) yo’q, bor, oz,ko’p, zarur, lozim, kerak kabi so’zlar hamda bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Sharpa bir zumda yo’q bo’ldi. Suyanadigan hech kimi yo’q edi.

v) Harakat nomi hamda kerak, zarur kabi so’zlardan iborat bo’ladi: O’quvchi intizomli bo’lishi kerak.