Tili va adabiyoti universiteti

Келемен  Я. Текст и значение // Семиотика и художественное творчество. – М.: Наука, 
1977. -С.106. 
           
214
   К и б р и к    А. Е.  Константы и переменные языка. -СПб., 2003.-С.51.
 
     
215
   М о с к а л ь с к а я    О.И.   Грамматика текста. -Москва: Вс.  школа, 1983. -С.78-96. 

---

 
143 
Bulardan birinchisi yaxlit matnning kurilishi bo‘lsa, ikkinchisida matn qismlarining 
ichki qurilishi o‘z ifodasini topadi. Mikrokompozitsiya matnning yaxlit kompozitsioi 
qurilishini (makrokompozitsiyasini) ta’minlaydi. Barcha turdagi matnlar, ular yozma 
yoki  og‘zaki  ko‘rinishda  bo‘lishidan  qat’iy  nazar,  ma’lum  bir  kompozitsion 
matritsa  -  sxema  asosida  yaratiladi.  Masalan,  epistolyar  janrdagi  matnlarning 
asosiy  kompozitsion  qolipi  «sana  -  murojaat  -  asosiy  qism  -  xotima  va  ehtirom  - 
imzo»  ko‘rinishida  bo‘lsa,  arizaning  qolipi  boshqacharoq:  «murojaat  shaxsi  - 
murojaat bayoni - ehtirom - imzo» .
216
 
   Biror bir matn kompozitsiyasi qurilishining qoliplashganlik darajasini aniqlash 
uchun matnning ichki tuzilishini tahlil etish bilan chegaralanib qolish to‘g‘ri emas, 
balki  turli  turkumdagi  matnlar qatorini qiyoslash amalidan ham foydalanish lozim 
bo‘ladi.  Bunda  matn  qismlari  bajarayotgan  vazifalardan  (masalan,  «kirish», 
«bayon»,  «izoh»,  «xulosa»  kabilar)  tashqari,  u  yoki  bu  belgining  matnning 
kompozitsion tartibiga ta’sirini ham aniqlash imkoni tug‘iladi. Bu ta’sirning darajasi 
esa  turli  matnlarda  turlicha  bo‘ladi.  Matnlarning  tuzilishidagi  farqlar  va  ularda 
lisoniy unsurlarning qo‘llanish darajasini kuzatgan uslubshunoslar turg‘un  va erkin 
strukturali matnlarni farqlashni tavsiya qiladilar. Har ikkala   tipdagi   matn   uchun   
uning      kompozitsion        va      mazmuniy  strukturasini  ifodalovchi  vositalarniig 
o‘zgarib  turish  xususiyati  xosdir.  Lekin  bunday  o‘zgarishlar  (variativlik)ning 
miqyosi turg‘un  strukturali matnlarda, erkin strukturali matnlarga nisbatan bir oz   
chegaralangan.      Uslubshunos      N.M.Razinkinaning    takidlashicha,    matn   
kompozitsion   tuzilishida   kuzatiladigan    variativlikning miqyosi yoki darajasi 
matn  mazmunida  ifodalanayotgan  mazmuniy-faktual  axborot  xarakteri  bilan 
bog‘liqdir.
217
 
Ma’lumki,  matn  tarkibida  doimo  zohiriy  ifoda  topadigan  mazmuniy-
faktual      axborot          «atrofimizdagi            haqiqiy            yoki  tasavvurdagi  olamda 
bo‘lgan,  bo‘layotgan,  bo‘ladigan  faktlar,  voqea-hodisalar,  jarayonlar  haqidagi 
axborotlarki o‘z ichiga oladi».  Turg‘un strukturali matnlarda bu turdagi axborot 
ko‘pincha bevosita  voqelik   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   u   ushbu   voqelik   haqidagi   
aniq  ma’lumotlarni  ifodalaydi.  Shu  sababli  bayon  qilinayotgan  voqealar 
tipiklashtirilib,    ular    qat’iy    stereotip-qoliplar    qamroviga olinadi.   Erkin   
strukturali    matnlarda   esa   mazmuniy - faktual axborot bayoni unchalik qat’iy 
qoliplashmagan,  ularning  variativlik  imkoniyatlari  kengroq.  Bunday  holatni  biz, 
ayniqsa,  badiiy  matnlar  kompozitsion  tuzilishida  aniqroq  kuzatamiz.  Yagona  bir 
syujet yoki fabulani turli strukturaviy hajmda yoki kompozitsion tuzilishda bayon   
 
     
216
    Жўраев  Т.  Ҳозирги  ўзбек  адабий  тилида  эпистоляр  жанрнинг  тили  ва  услубий 
хусусиятлари:  Филол.  фан.  номз....  дис.  автореф.  –  Самарқанд,1994;  Сулаймонов  М.  Дастхат 
эпистоляр жанрининг бир тури сифатида // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 2006. - №4. - Б. 85-88;