143
Bulardan birinchisi yaxlit matnning kurilishi bo‘lsa, ikkinchisida matn qismlarining
ichki qurilishi o‘z ifodasini topadi. Mikrokompozitsiya matnning yaxlit kompozitsioi
qurilishini (makrokompozitsiyasini) ta’minlaydi. Barcha turdagi matnlar, ular yozma
yoki og‘zaki ko‘rinishda bo‘lishidan qat’iy nazar, ma’lum bir kompozitsion
matritsa - sxema asosida yaratiladi. Masalan, epistolyar janrdagi matnlarning
asosiy kompozitsion qolipi «sana - murojaat - asosiy qism - xotima va ehtirom -
imzo» ko‘rinishida bo‘lsa, arizaning qolipi boshqacharoq: «murojaat shaxsi -
murojaat bayoni - ehtirom - imzo» .
216
Biror bir matn kompozitsiyasi qurilishining qoliplashganlik darajasini aniqlash
uchun matnning ichki tuzilishini tahlil etish bilan chegaralanib qolish to‘g‘ri emas,
balki turli turkumdagi matnlar qatorini qiyoslash amalidan ham foydalanish lozim
bo‘ladi. Bunda matn qismlari bajarayotgan vazifalardan (masalan, «kirish»,
«bayon», «izoh», «xulosa» kabilar) tashqari, u yoki bu belgining matnning
kompozitsion tartibiga ta’sirini ham aniqlash imkoni tug‘iladi. Bu ta’sirning darajasi
esa turli matnlarda turlicha bo‘ladi. Matnlarning tuzilishidagi farqlar va ularda
lisoniy unsurlarning qo‘llanish darajasini kuzatgan uslubshunoslar turg‘un va erkin
strukturali matnlarni farqlashni tavsiya qiladilar. Har ikkala tipdagi matn uchun
uning kompozitsion va mazmuniy strukturasini ifodalovchi vositalarniig
o‘zgarib turish xususiyati xosdir. Lekin bunday o‘zgarishlar (variativlik)ning
miqyosi turg‘un strukturali matnlarda, erkin strukturali matnlarga nisbatan bir oz
chegaralangan. Uslubshunos N.M.Razinkinaning takidlashicha, matn
kompozitsion tuzilishida kuzatiladigan variativlikning miqyosi yoki darajasi
matn mazmunida ifodalanayotgan mazmuniy-faktual axborot xarakteri bilan
bog‘liqdir.
217
Ma’lumki, matn tarkibida doimo zohiriy ifoda topadigan mazmuniy-
faktual axborot «atrofimizdagi haqiqiy yoki tasavvurdagi olamda
bo‘lgan, bo‘layotgan, bo‘ladigan faktlar, voqea-hodisalar, jarayonlar haqidagi
axborotlarki o‘z ichiga oladi». Turg‘un strukturali matnlarda bu turdagi axborot
ko‘pincha bevosita voqelik bilan bog‘liq bo‘lib, u ushbu voqelik haqidagi
aniq ma’lumotlarni ifodalaydi. Shu sababli bayon qilinayotgan voqealar
tipiklashtirilib, ular qat’iy stereotip-qoliplar qamroviga olinadi. Erkin
strukturali matnlarda esa mazmuniy - faktual axborot bayoni unchalik qat’iy
qoliplashmagan, ularning variativlik imkoniyatlari kengroq. Bunday holatni biz,
ayniqsa, badiiy matnlar kompozitsion tuzilishida aniqroq kuzatamiz. Yagona bir
syujet yoki fabulani turli strukturaviy hajmda yoki kompozitsion tuzilishda bayon
216
Жўраев Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида эпистоляр жанрнинг тили ва услубий
хусусиятлари: Филол. фан. номз.... дис. автореф. – Самарқанд,1994;
Сулаймонов М. Дастхат
эпистоляр жанрининг бир тури сифатида // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 2006. - №4. - Б. 85-88;
Do'stlaringiz bilan baham: