Tili va adabiyoti universiteti

Левченко      Е.  В.  О  первичных  и  вторичных  свойствах  текста  //  Стереотипность  и 
творчество в тексте.-  Пермь, 2004. Вып. 7. -С. 179. 
 
            
219
  Ҳожиев А.  Ўзбек тилида сўз ясалиши тизими. - Тошкент: Ўқитувчи, 2007. - Б.53. 

---

 
146 
matnning  barcha  turlariga  bir  xilda  xos  bo‘lishini  ham  tasavvur  qilish  qiyin. 
Binobarin,  badiiy  matn  uchun  xos  bo‘lgan  belgilar  ish  yuritish  hujjatlari 
matnida  unchalik  aniq  ko‘rinishga  ega  bo‘lmasligi  mumkin.  SHuningdek, 
ayrim belgilar ma’lum turdagi matnlarda etakchilik qilsa, boshqalari esa ularni 
kuchaytirish,  aniqlashtirish  vazifasini  ado  etishadi.  SHu  sababli  bo‘lsa  kerak, 
ayrim  nemis  kognitologlari  kategorial  belgilarning  matnda  tartib  topishini 
gradual hodisa sifatida qarashni lozim deb hisoblaydilar. 
            Bundan  ikki-uch  yil  oldin  kognitiv  tilshunoslikka  oid  o‘quv 
qo‘llanmalaridan birining muallifi «kognitiv tilshunoslik til tahlilini nutq tahlili 
bilan to‘ldiradi» degan g‘oyani isbotlamoqchi bo‘ldi. 
220
 Biz nutq lingvistikasini 
til  tizimi  tahlilining  oddiy  ilovasi  sifatida  tavsiflashdan  yiroqmiz.  Zotan, 
kognitiv tahlilda nutqiy faoliyat jarayonini ta’minlovchi vositalar, uni harakatga 
keltiruvchi 
mexanizmlarni 
aniqlash 
maqsadi 
ko‘zlanadi. 
Kognitiv 
tilshunoslikning
 
predmeti  va  vazifalarini  aniqlash  vazifasini  ko‘zlayotgan 
tadqiqotchilar muhokama qilinadigan asosiy muammo insonning voqelik bilan 
munosabatida  hosil  bo‘lgan  tajriba-bilimning  kategoriallashuvi  ekanligini 
ta’kidlashmoqda.  Voqelikni  idrok  etish  jarayonida  hosil  qilingan  bilimni 
kategoriyalashtirish  qabul  qilingan  (o‘zlashtirilgan)  axborotni  tartiblashtirish 
usulidir.  Ushbu  usulning  amalga  oshishida  esa  til    tizimi  birliklaridan 
foydalaniladi. Voqelikni idrok etish yo‘li bilai hosil bo‘ladigan mental birlik  - 
konseptdir. 
Konsept  voqea-hodisalarni  tipiklashtirish,  modellashtirish  xizmatini 
o‘tab,  tafakkur  va  lisoniy  faoliyatlarni  tutashtiradi  va  ularni  ob’ektiv  borliqni 
bilish jarayonida o‘zaro birlashtiradi. Bilish jarayonining bir tekis kechmasligi 
ma’lum,  bu  jarayonda  predmet-hodisalarning  umumiy  va  xususiy  belgilarini 
taqqoslash asosida ularni farqlamasdan turib, kategoriyalashtirib bo‘lmaydi. Bu 
turdagi  mental  amallarning  bajarilishi  negizida  kognitiv  strukturalar  majmuasi 
turadi.  Kognitiv  strukturalar  (tuzilmalar)  mohiyatan  voqelikni  idrok  etish  va 
shu idrok jarayonida yuzaga kelgan bilim (axborot)ni lisoniy voqelantirishning 
ramziy  sxemasidir.  Shunga  binoan  lisoniy  tafakkur  faoliyatida  til  tizimining 
rolini  aniq  tasavvur  qilish  imkonini  beradigan  kognitiv  strukturalar  -  freym, 
skrept, ssenariy, propozitsiya kabilarning o‘rganilishi til va nutq hodisalarining 
ilmiy-nazariy tahlilida muhim o‘rinni egallashiga aminmiz. 
Bunday  yondashuvning  istiqboli,  ayniqsa,  matn  tilshunosligi  sohasida 
yaqqol  ko‘rinadi.  Matnning  yaratilishi  va  qabul  qilinishi  bosqichlarida 
voqelikda  sodir  bo‘layotgan  hodisa  kognitiv  obrazining  tasavvur  qilinishi 
birlamchi  shartdir.  Bu  obraz,  o‘z  navbatida,  umumiy  propozitsiyalardan 
tashqari,  kommunikativ    faoliyatni  shartlovchi  muloqot  qoidalari,  normasi, 
an’anasi kabi bilimlar zahirasini ham qamrab oladi. Ushbu bilimning barchasi 
 
          
220