|
Qay pari-paykarga dersen, telba boʻlding bu sifat?
Ey pari paykar, ne qilsang qil manga, boʻldum sanga!
(Navoiy. Gʻazallar, 23 b.)
Hur-u gʻilmon, pari-paykar obrazlari, ayniqsa, mumtoz adabiyotimiz durdonalarida,
shuningdek, oʻzbek xalq ertaklari tarkibida ham koʻp uchraydi. Bu soʻzlarning hammasi qiyosan
bir xil “farishta, malak” ma’nosida qoʻllaniladi. Ularning oʻrtasida hech qanday genderologik
tafovutlar ham koʻzga tashlanmaydi. Biroq bu soʻzlarning etimologiyasiga nazar tashlaydigan
boʻlsak, gʻilmon soʻzi erkaklarga nisbatan qoʻllanishi lozimligiga guvoh boʻlamiz. OʻTIL.da bu
haqda shunday izoh keltirilgan: “Gʻilmon – arabcha “gʻulom” soʻzining koʻplik shakli boʻlib,
bolalar, yigitlar, xizmatkorlar degan ma’noni bildiradi. Diniy qarashlarga koʻra mazkur soʻz
jannatda xizmat qiladigan yosh goʻzal yigit ma’nosini anglatgan. Bundan kelib chiqadiki,
mazkur soʻz asosan erkaklarga nisbatan qoʻllanishi joiz, biroq eski va hozirgi oʻzbek tillarida
buning aksini, asosan, ayollarga nisbatan qoʻllanishiga guvoh boʻlamiz. Yoki goʻzal ayollarga
nisbatan qoʻllanuvchi paripaykar, parivash, pariruxsor, parichehra, pariroʻy soʻzlariga asos boʻlib
xizmat qiluvchi pari soʻzining izohiga e’tibor qaratamiz. Birinchisi, bu soʻzning mifologik
ma’nosi boʻlib, sharq xalqlari folklorlarida keng tarqalgan, juda goʻzal qiz qiyofasidagi, nurdan
yaratilgan, kishilarni ins-jinslardan saqlaydigan afsonaviy obraz, goʻzallik ramzi. Bu haqda
koʻplab maqollar ham bor. Masalan,
Qari bilganni, pari bilmas.
Ikkinchisi uning asosida
yaratilgan suv parisi obrazi. Suvda yashaydigan pari ma’nosida qoʻllaniladi, oʻzbek xalq
ertaklarida bu obrazni koʻp uchratishimiz mumkin. Parichehra, pariroʻy, pariruxsor soʻzlari
aynan bir xil, pari yuz, paridek goʻzal ma’nolarini anglatadi. Ular ham badiiy adabiyot
namunalari qahramonlarini tavsiflashda faol metaforik birlik hisoblanadi. Bundan tashqari
parixon (pari, jin kabi gʻayritabiiy kuchlar yordamida bemorlarni kasalliklardan xalos qiluvchi;
duoxon, azayimxon, folbin), parizod (paridan tugʻilgan), paritoʻp (oʻzbek xalqi tarkibidagi
urugʻlardan birining nomi) kabi nomemalar ham borki, bu soʻzlar oʻzbek lingvomadaniyatida
diniy-mifologik qarashlar qanchalik chuqur ildiz otganligidan dalolat beradi. Religiomorfik
metaforalar ingliz lingvomadaniyatida angel soʻzi va u bilan bogʻliq birikmalar bilan keng
qoʻllaniladi. Chunonchi,
godlike face, divine face, angel face
shular jumlasidan.
One morning in
1816 an Englishman with a godlike face and a deformed foot registered at a Belgian island, as
soon as he reached his room fell like a thunderbolt upon the chambermaid.
(Peter Quekkel, To
die Dark Tower, 67 b.). Religiomorfik metafora turlariga nafaqat diniy-mifologik qarashlar, balki
afsonaviy, xayoliy qahramonlarga aylangan shaxs nomlarini ham kiritish mumkin. Masalan,
oʻzbek xalqida
alpday yigit, Alpomishday yigit, Rustami Dostonday zoʻr
kabi sifatlari,
arvohday
ozgʻin, devday zabardast, avliyodek oqil, murdaday oppoq, gadoday qashshoq, goʻdakdek
begʻubor, zanjidek qora
sifatlashlari ham aynan goʻzallik konseptining yo ijobiy, yo salbiy
ottenkalarini ifodalash uchun qoʻllaniladi.
Samandardek qayta tugʻildim,
Uzun boʻyli yillar oralab.
(Ulugʻbek Hamdam, Soʻlmagan gulim).
94
Ingliz tilida
Herculean body, as black as Hamlet, the beauty of Madonna
kabi afsonaviy
qahramonlar nomi bilan bogʻliq birikmalarini misol keltirish mumkin.
Gastronomorfik metaforalarga ingliz tilidan
as nice as milk – sutday ajoyib; as sweet as
chocolate
birikmalarini misol keltirish mumkin
.
Hozirgi zamonaviy oʻzbek tilida bu kabi
metaforalarni koʻplab uchratish mumkin.
Gulruxsorning qoʻllari onasi Sitorabonuning
qoʻllaridan ham mayin, muloyim, chiroyli, koʻzlari osmonday koʻm-koʻk, tili novvotdan ham
shirin.
(Odil Yoqubov, Koʻhna dunyo. 102 b.) Goʻzallik konseptini xunuklik sifati bilan bogʻliq
metaforalarsiz tasavvur qilish mushkul. Erkin Vohidovning mashhur “Boshindadur” hajviy
gʻazali ham besoʻnaqay, xunuk yigitni ifodalashda gastronomorfik metaforalar qoʻllanilgan
ajoyib misol boʻla oladi.
Nay misol shim kiygan ul, Sandiqdayin tufli bilan,
Hurpayib turgan savatdek soch aning boshindadir.
Umuman, metaforalarning mazkur turlari oʻzbek va ingliz lingvomadaniyatida har ikki til
egalarining oʻziga xos milliy-mental dunyoqarashini aks ettirishda alohida ahamiyatga ega.
Bunda goʻzallik har qanday millatning, etnik tarkibning kalit konseptlaridan biri hisoblanadi.
Konseptual borliqda goʻzallik mahalliy, milliy, madaniy, tarixiy va diniy e’tiqodlar bilan bogʻliq
boʻlishi mumkin. Yuqorida tasnif etganimiz fitomorfik, naturmorfik, zoomorfik, religiomorfik,
gastronomorfik metaforalar har ikki til vakillariga tegishli flora, fauna dunyosini, diniy-
mifologik qarashlarini, maishiy-ijtimoiy munosabatlarini aynan leksik-frazeologik birliklar
vositasida goʻzallik konseptini aks ettirishdagi ahamiyati qay darajada katta ekanligining guvohi
boʻldik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
