Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: literature, research, source, writer, ghazal, rubai, manuscript, comparison, 

tradition.

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

833 

Bugungi  kunda  xalqning  jahonda  tan  olingan  oʻringa  va  dunyo 

voqeliklarini  talqin  etishda  oʻziga  xos  shaklga  ega  boʻlishi  muhim  ahamiyat 

kasb etmoqda. Bunda har bir xalqning ma’naviy merosini, mafkurasini, milliy 

ruhini  koʻrsatib  beruvchi  mumtoz  adabiyot  ham  katta  ahamiyat  kasb  etadi. 

Ta’lim-tarbiya  sohasida  ajdodlar  merosini  yoshlar  ongiga  singdirish  ustuvor 

yoʻnalishlardan biridir. 

Oʻzbekiston  Respublikasining  Prezidentining  2018-yil  14-avgustdagi 

“Yoshlarni  ma’naviy-axloqiy  va  jismoniy  barkamol  etib  tarbiyalash,  ularga 

ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga koʻtarish chora-

tadbirlari”  da:  “Yuksak  ma’naviyatli,  qat’iy  hayotiy  pozitsiya,  keng 

dunyoqarashga  ega  boʻlgan  fidoyi  va  vatanparvar  yoshlarni  tarbiyalash, 

oʻquvchilarning  qiziqish  va  qobiliyatlaridan  kelib  chiqqan  holda, 

mashgʻulotlarni tashkil etish va oʻtkazish” [1] kabi vazifalar belgilangan. Bu esa 

barcha fanlarni, xususan, adabiyot darslarini oʻquvchilar ruhiy, psixologik, yosh 

va jismoniy xususiyatlarini hisobga olgan holda takomillashtirish, zamonaviy 

oʻquv materiallari va texnologiyalari yordamida dars soatlari tashkil etishni va 

kitobxonlik madaniyati shakllantirish lozim ekanligini koʻrsatmoqda. 

Mazkur  vazifalarni  ado  etishda  umumta’lim  maktablarda  mumtoz 

adabiyotning  bugungi  oʻqitish  holatlarini,  mumtoz  matn  ustida  ishlash 

jarayonidagi xato va kamchiliklarini koʻzdan kechirish hamda ularni aniqlash 

muhim ahamiyatga ega. Umumta’lim maktablarida mumtoz adabiyot oʻqitish 

samarasini qoniqarli ahvolda deb, afsuski, ayta olmaymiz. Bu borada Valijon 

Qodirov  “Umumta’lim  maktablarida  oʻzbek  mumtoz  adabiyoti  na’munalarini 

oʻqitishning  ilmiy-metodik  asoslari”  mavzusidagi  dissertatsiyasida: 

“Bizningcha qoniqarsiz ahvolning ikki: obyektiv va subyektiv sabablari mavjud 

boʻlib biri boshqasining chuqurlashuviga  sabab boʻlmoqda. Obyektiv omillar 

oʻqituvchi shaxsiyatidan koʻra koʻproq ta’lim mazmuniga mas’ul muassasalar, 

direktiv hujjatlar bilan bogʻliq. Biz bunda, avvalo, standartlar, dasturlar, darslik 

va metodik hamda oʻquv qoʻllanmalarini nazarda tutmoqdamiz… 

---

 

834 

…Oʻqitishdagi nomukammalliklarning subyektiv – adabiyot oʻqituvchisi 

shaxsi  bilan  bogʻliq  sabablari  ham  bor.  Muallimlar  tayyorgarligining  pastligi 

mumtoz  adabiyot  na’munalarini  oʻrganishdagi  oqsashlarning  asosini  tashkil 

qiladi” deb ta’kidlaydi [6, 14-15]. 

Darhaqiqat, metodis olimning bu fikrlari ilmiy, nazariy jihatdan dolzarb. 

Xususan, 6-sinf uchun moʻljallangan adabiyot darsligining “Soʻzda hikmat bor” 

nomli boʻlimida mumtoz adabiyot na’munalaridan – xalq qoʻshiqlari, Alisher 

Navoiy, Muhammadsharif Gulxaniy, Avaz Oʻtar, Abay ijodidan na’munalari oʻrin 

egallagan  [2,  27-78].  Oʻquvchilar  aynan  shu  nazariy  ma’lumot  orqali 

oʻqitilmoqda.  Ammo  eng  dolzarb  tomoni  shundaki,  ular  faqat  darslikdagi 

nazariy  ma’lumot  orqali  cheklanib  qolishmoqda.  Yozuvchining  tili,  uslubi  va 

badiiy  mahorati,  asarning  mohiyatini  anglash  oʻrinlari  esa  ochiq  qolmoqda. 

Valijon  Qodirov  dissertatsiyasida:  “…  oʻqituvchilar  oʻquvchi  baribir  mumtoz 

matnni  tushunmaydi,  undan  ma’no  chiqarishga  qiynaladi  degan  bahonani 

roʻkach  qilib  asarlar  mazmunini  soʻzlab  beradilar  va  bolalardan  ham  shuni 

talab qiladilar” [ 6, 17]. 

Bu  mumtoz  matnning  oʻqitishdagi  eng  katta  ogʻriqli  nuqtaga 

aylanmoqda. Bolalar matn mazmunini soʻzlab berish bilan cheklanmoqda. Bu 

nomukammallikning subyektiv –oʻqituvchi shaxsi bilan bogʻliq sabablari ham 

bor.  B.Toʻxliyev  yozadi:  “…badiiy  asarni  qanday  tahlil  qilish  kerak?  –  degan 

savolga  bir  xildagi  javobni  berib  boʻlmaydi.  Bunga  tahlilning  maqsad  va 

vazifalari,  uni  tahlil  qilayotgani  va  kim  uchun  tahlil  qilayotgani,  badiiy 

matnning yaratilgan davri, muallif maqsadi, janri, uslubi, shakli singari koʻplab 

omillar  ta’sir  oʻtkazib  turadi”  [  3,3].  Kuzatamizki,  darsliklarning  deyarli 

barchasida asar na’mularidan soʻng ularning mazmuni  nasriy bayon sifatida 

beriladi. Bu agar matn oʻquvchiga tushunarli boʻlmasa yoki uni oʻzlashtirishda 

qiynalsa  nasriy  bayondan  foydalanib,  oʻzi  chiqargan  xulosa  bilan  taqqoslab 

oʻrganishi uchun berilgan. 

 6-sinf  adabiyot  darsligida  mumtoz  na’munalaridan  A.Navoiyning 

“Mahbub  ul-qulub”  asaridan  parcha  keltirilgan.  “Mahbub  ul-qulub”  tili  bir 

---

 

835 

qadar mukammal boʻlgani holda darslikda asar tabdili ham havola qilingan [2, 

36-46].  Biroq  ba’zan  oʻqituvchi  oʻquvchilarga  asarning  faqat  tabdilinigina 

oʻqittirib,  undan  tayyor  luqma  sifatida  foydalanmoqdalar.  Ya’ni  oʻquvchilar 

faqat  nasriy  bayonni  oʻqib,  asarning  asl  varianti  parchasi  bilan  xatto 

tanishmayaptilar. Misol tariqasida “Mahbub ul-qulub” 11-tanbehning Saxovat 

va himmat bobidan keltiramiz: 

Asl variantda: “Saxovat insoniyat bogʻining borvar shajaridur, balki ul 

shajarning mufid samaridur. Odamiyliq kishvarining bahri mavjvari, balki ul 

mavj  bahrining  samin  gavhari.  Saxovatsiz  kishi  –  yogʻinsiz  abri  bahor  va 

royihasiz  mushki  tator

.

  Mevasiz  yigʻoch  hamon-u  oʻtun  hamon  va  yogʻinsiz 

bulut hamon-u tutun hamon”, tarzida kelgan. 

6-sinfda berilgan tabdil: “Saxovat insoniyat bogʻining hosildor daraxti, 

balki u daraxtning foydali mevasidir. Saxovat odamiylik mulkining mavj urib 

turgan  dengizidir,  balki  u  toʻlqinli  dengizning  bebaho  gavharidir.  Saxovatsiz 

odam yogʻinsiz bahor bulutiga va hidi yoʻq mushk-anbarga oʻxshaydi. Mevasiz 

daraxt ham bir-u, oʻtin ham bir; yogʻinsiz bulut ham bir-u, tutun ham bir” [2, 

36-46]. 

Oʻylaymizki, tushinilishi qiyin boʻlgan soʻzlar izohi matn ostida keltirilsa 

ham  oʻquvchi  uni  tushuna  oladi.  Albatta,  oʻqituvchi  lugʻat  bilan  ishlash 

koʻnikmasini  shakllantirishda  oʻquvchiga  yordam  beradi.  Xattoki, 

oʻrganuvchining  soʻz  boyligi  oshadi.  Tayyor  tabdilni  oʻrganish  ularning  fikr-

doirasi faqat muallif chiqargan xulosa bilan cheklanib qolishiga olib keladi. 

Mumtoz  adabiyotni  oʻrganishda  berilgan  mazvu  va  matnlardan  soʻng 

savol  va  topshiriqlar  berilgan.  Bu  topshiriqlar  oʻquvchilar  mavzu  boʻyicha 

olgan  fikrlarini  mustahkamlash,  matn  mohiyatini  ochishga  qaratilgan. 

Oʻquvchilar bular orqali hayot haqiqatiga tayangan badiiy haqiqatni anglashi 

lozim. 

Valijon  Qodirov  dissertatsiyasida  aytadi:  “Ijodkor  badiiy  matn  yaratar 

ekan,  hayot  haqiqatini  badiiy  haqiqatga  aylantiradi.  Adabiyot  darslarida 

muvaffaqiyatli tuzilgan savol, topshiriqlar esa ters jarayonni vujudga keltiradi: 

---

 

836 

oʻquvchi badiiy haqiqat orqali hayot haqiqatiga qaytadi, turmushga chuqurroq 

nazar tashlaydi, olam va odam muammolari borasida fikr yurita boshlaydi” [6, 

23]. 

Savol  va  topshiriqlar  ularni  izlanishga,  asarga  badiiy  yondashishga, 

fikrlarini umumiy  xulosa  tarzida  ifodalay  olishga  undashi  kerak.  Ularni  qay 

tarzda tuzilgani ham oʻrganish saviyasini belgilab beradi. Amaliyotda savol va 

topshiriqlar mohiyatiga koʻra ikki guruhga ajratiladi:  

a)  Faktologik;  

b)  konseptual. 

Faktologik savollar asosan darslikdagi faktlarni qayta  soʻzlab berishni 

koʻzlaydi. Bunday savollar koʻp boʻlgan darslikda oʻquvchilar matn mohiyatini 

tushunish  uchun  izlanmaydilar,  fikrlamaydilar,  faqat  tayyor  javobni  matn 

ichidan  topadilar.  Mumtoz  adabiyotni  oʻrganishda  bu  bir  nuqtada  qotib 

qolishning  omili  boʻlib  qoladi.  Savol  va  topshiriqlarning  berilishidan  asl 

maqsad esa oʻquvchi fikrini yanada oydinlashtirish. 

Konseptual savollar oʻquvchilarni oʻylashga, fikrlashga, mustaqil nazar 

bilan qarashga, e’tiborli boʻlishga, oʻziga xosliklarini topishga, farqlay olishga 

chorlaydi. Berilgan na’munaning mohiyatini anglashga yordam beradi. 6-sinf 

darsligidagi “Zarbulmasal”da quyidagi savollar keladi: 

1. Gulxaniy haqida bilganlaringizni gapirib bering.  

2. “Kabutar bilan Zogʻ” hikoyatidan qanday ma’no uqdingiz?  

 3.  Qoʻlidan  kelmagan  ishga  uringan  kishi,  albatta,  sharmanda  boʻladi 

degan fikr qaysi masalda aks etgan?  

4. “Tuya bilan Boʻtaloq” hikoyati nima haqida? Boʻtaloq onasidan nega 

xafa boʻldi? Ona tuyaning javobini sharhlang.  

5. “Toshbaqa bilan Chayon” hikoyati mazmuni orqali qanday ibratli fikr 

ilgari surilgan? Tushuntirib bering.  

6.  Oʻz  ahvolidan  doim  shikoyat  qilib  yurish,  noshukurlik  illatlari  fosh 

qilingan hikoyani topib sharhlashga urinib koʻring-chi.  

---

 

837 

7. “Yodgor poʻstindoʻz” hikoyalarida qanday xulqli odamlar hajv qilinadi? 

8.  “Zarbulmasal”dan  keltirilgan  naqllardagi  odamlarning  latifanamo  holatini 

sharhlang. 9. “Zarbulmasal” deb qanday asarga aytiladi? 

10. Daftaringizga “Zarbulmasal”dagi maqol va iboralarni koʻchirib oling. 

Ularni hozirgi maqollar bilan taqqoslang [ 2, 62]. 

Ushbu savol va topshiriqlardan 4-5-6-7-8-10- savollar konseptual savol 

sifatida  berilgan  va  bu  oʻquvchini  matnni  sharxlashga,  taqqoslashga  fikr 

erkinligini oshirishiga yoʻl ochadi. Oʻquvchilar oʻz mulohazalarini bildirishga va 

asoslashga harakat qiladilar. Bu ularni shaxsiy fikrlash doirasini kengaytiradi. 

“Asoslashga urindimi, u mustaqil fikrlay boshlaydi, mustaqil fikrlay boshladimi 

, demak, shaxs sifatida shakllana boradi [5, 79]. 

Mumtoz  adabiyot  oʻqitishdagi  bu  muammolarga  xalq  ta’lim 

muassasalarida  ayni  bir  oʻqituvchining  ham  adabiyot,  ham  ona  tili  fanining 

oʻqitayotgani ham sabab boʻlmoqda. 

Xulosa  sifatida  aytish  mumkinki,  mumtoz  adabiyotni  oʻrganishda 

oʻqituvchi mahorati, oʻquvchilarni tushinishga harakat qildirishi muhim omil 

hisoblanadi. Endi shakllanib kelayotgan avlod uchun oʻqituvchi koʻrsatayotgan 

yoʻnalish e’tibor markazidadir.  

Oʻquvchilar  mumtoz  adabiyot  mazmun-  mohiyatini  tushunishda 

koʻnikma  hosil  qilishi  maqsadida  berilgan  muallif  fikrlaridan  toʻgʻri 

foydalanishi lozim. 

Shuningdek, umumiy oʻrta ta’lim ikkinchi bosqichining dastlabki boʻgʻini 

boʻlgan 5-6-7-sinf yoshidagi oʻsmirlari uchun “Adabiyot” darsliklariga material 

tanlashda  ularning  psixologiyasi,  ma’naviy  olami,  fikrlash  doirasining  ham 

hisobga olinishi  ta’lim  samaradorligini  oshirishni  ta’minlaydi.  Oʻqitishda 

zamonaviy axborot texnologiyalaridan ham foydalanish ahamiyatlidir. “Oʻquv 

materiallarini oʻquvchi yaxshi oʻzlashtirishi uchun unga doir illyustratsiyalarni 

koʻpaytirish, ijodkorlarning uy-muziylari haqidagi ma’lumotlarni ham kiritish, 

ular haqidagi badiiy va hujjatli filmlar katalogini berish maqsadga muvofiqdir” 

[6, 20].  

---

 

838 

Mumtoz  mavzularni  oʻzlashtirishda  quyidagi  holatlarga  amal  qilish 

kelajakda samara beradi, deb oʻylaymiz. Bir umumta’lim maktablarida ona tili 

va  adabiyot  fanlarini  oʻqitishda  mutaxassis  masalasiga  e’tibor  qaratish, 

xususan,  ona  tili  fanini  oʻtadigan  oʻqituvchi  adabiyot  fanini  chuqur  oʻtishi 

gumon. Yoki aksincha. 

Darsliklarda asar matnini asliyati berilishi maqsadga muvofiq koʻrinadi. 

Nasriy  bayonlar  darslikka  kiritilishi  shart  emas.  Bu  holat  oʻqituvchini  ham, 

oʻquvchini  ham  oʻz  ustida  ishlamasligiga  sabab  boʻladi.  Asliyatni  tushinish 

uchun matn ostida lugʻatlar berilishi yetarli. Shundagina oʻquvchi mumtoz soʻz 

sehrini sezadi.