Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

7.2. Kredit portfelini sifatini tavsiflovchi ko’rsatkichlar.

Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari kredit portfeliinng sifatini baholashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:

0. 
   Kreditlardan ko’rilgan zararlarni qoplashga mo’ljallangan zaxira ajratmalari darajasi (KKZQMZAD).
   

KKZQMZAD = (ZAS / BAO’S) x 100% bu erda:

ZAS – zaxira ajratmalari summasi;

BAO’S – bank aktivlarining o’rtacha summasi.

Ushbu ko’rsatkichning yuqori me’yoriy darajasi 1,0 foizni tashkil etadi. Kreditlardan ko’rilgan zararlarni qoplashga mo’ljallangan zaxira ajratmalari

darajasi ko’rsatkichining me’yoriy darajadan yuqori bo’lishi tijorat banki tasniflangan kreditlari tarkibini yomonlashganligidan dalolat beradi.

2. Muddati o’tgan kreditlarning mo’tadil darajasi (MO’KMD).

MO’KMD = (MO’KS / BK) x 100%

bu erda:

MO’KS – muddati o’tgan kreditlarning o’rtacha summasi; BK – brutto kreditlar.

Mazkur ko’rsatkichning yuqori me’yoriy chegarasi 3,0 foiz qilib belgilangan.

84

0. 
   Muddati o’tgan kreditlarning yo’l qo’yish mumkin bo’lgan chegaraviy
   

darajasi.

Ushbu ko’rsatkich 2-formula orqali hisoblanadi va uning yuqori me’yoriy

darajasi 5,0 foizni tashkil etadi.

4. Bir so’mlik kredit quyilmasiga to’g’ri keladigan daromad darajasi

(KOFDS : KQS) x 100%

Bu erda:

KOFDS – kreditlardan olingan foizli daromadlar summasi KQS – kredit quyilmalari summasi

0. 
   Kreditlardan olingan foizli daromadlarning o’sish sur’ati bilan kredit quyilmalarining o’sish sur’ati o’rtasidagi mutanosiblik ko’rsatkichi
   

Ko’rsatkichlar			Tahlil davri
			I		II	III
Kreditlardan	olingan	foizli
daromadlar summasi, mln. so’m			X1		X2	X3
Kredit quyilmalari summasi,
mln. so’m			U1		U2	U3

0. 
   ―Mudis‖ xalqaro reyting agentligi qo’llaydigan ko’rsatkichlar
   

Ko’rsatkichlar

A

B

C

D

E

Muammoli			0,8	2,0	5,0
kreditlarning	kredit		%dan	foizdan	foizdan	12%
portfelidagi salmog’i, %
		0,8	2,0	5,0	12	va undan
		%gacha	%gacha	foizgacha	foizgacha	yuqori
Muammoli kreditlarning		10	10	20	30 foizdan	50
aktsiyadorlik kapitali va
			85

kreditlar

bo’yicha

foizgacha

foizdan

foizdan

50

% va

ehtimoliy

yo’qotishlar

20

30

foizgacha

undan

zaxirasining

umumiy

summasiga

nisbatan

foizgacha

foizgacha

yuqori

darajasi, %

7. Kredit riskini baholash bo’yicha standartlashgan yondashuv

Kredit

AAA

A+

VVV+

VV–

Reyting

reytingi

AA –

A –

VV–

dan past

siz

Risk

20%

50%

100%

150%

100%

darajasi

8. Kredit portfelining diversifikatsiya darajasi (tarmoq xususiyatiga ko’ra

25%).

7.3. Kredit portfelini diversifikatsiya qilish zarurligi

Xalqaro amaliyotda tijorat banklari kredit portfelining mijozlarning tarmoq xususiyatiga ko’ra diversifikatsiya qilish bo’yicha me’yoriy mezon qilib 25% olingan. Ya’ni, tijorat banki kreditlarining 25 foizdan ortiq qismini bitta tarmoqda to’planib qolishi mumkin emas. Respublikamizning ayrim yirik banklarida ushbu ko’rsatkichning darajasi 50 foizdan yuqoridir.

Xalqaro bank amaliyotida kredit portfeliin diversifikatsiya qilishning asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilardan foydalanilmoqda:

– bank kredit quyilmalarini iqtisodiyotning turli tarmoqlari bo’yicha

diversifikatsiyalash;

–bank kredit quyilmalarini mijozlar kesimida diversifikatsiyalash. Diversifikatsiya qilinmagan kredit portfeli doimo yuqori riskli bo’lib boradi. Bankning kredit portfelini diversifikatsiya qilish yo’li bilan kredit portfelini

boshqarish bankning strategik rejalashtirish jarayoni bilan uzluksiz bog’liqdir

Diversifikatsiyaning xususiyatlari shundaki:

- birinchidan, diversifikatsiya hamma vaqt riskni kamaytiradi.

86

0. 
   ikkinchidan, kredit bo’yicha foyda harakati qancha kam mos kelsa, riskni kamaytirish hisobiga diversifikatsiyadan shuncha ko’p naf ko’radi.
   

Kredit portfeli yigirmadan ortiq kreditdan tashkil topgan bo’lsa, bunday portfel yaxshi diversifikatsiya qilingan portfel deyiladi.

Diversifikatsiya talab darajasida bo’lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi

kerak:

0. 
   portfel ko’p sonli nisbatan mayda kreditlardan tashkil topishi;
   

0. 
   kreditlar risk jihatidan bir - biriga bog’liq emas, ya’ni biron bir kredit
   

bo’yicha to’lay olmaslik ehtimoli boshqa kredit bo’yicha to’lay olmaslik ehtimoli bilan bog’liq bo’lmasligi kerak.

Banklar uchun kredit portfelini diversifikatsiyalash oson, kreditni kam summada turli sohalarga, turli mintaqalarga ajratishga erishish lozim.

Kreditlarni ta’minlanganligi bo’yicha diversifikatsiya qilishda -ta’minlash asos qilib olingan ob’ektning likvidlik darajasiga e’tibor berish zarur. Kredit ta’minlanganligida likvidlilik darajasi qancha yuqori bo’lsa, kredit va u bo’yicha foizning ham o’z vaqtida qaytishi oson va tez bo’ladi.

Bankning kredit portfelini diversifikatsiya kilish yo’li bilan kredit portfelini boshkarish bankning strategik rejalashtirish jarayoni bilan uzluksiz bog’lik.

Agar kredit portfel o’n beshdan ortiq mijozga berilgan yigirmadan ortiq kreditdan tashkil topgan bo’lsa, bunday portfel yaxshi diversifikatsiya qilingan portfel deyiladi. Demak, diversifikatsiya talab darajasida bo’lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim:

– portfel ko’p sonli nisbatan mayda kreditlardan tashkil topishi;

– kreditlar risk jixatidan bir - biriga bog’liq emas, ya’ni biron bir

kreditbo’yicha to’lay olmaslik extimoli boshka kredit bo’yicha to’lay olmaslik extimoli bilan bog’liq bo’lmasligi kerak.

Diversifikatsiya yordamida kredit portfelining umumiy risk darajasini kamaytirishga erishish mumkin. Ba’zida alohida olingan kredit bo’yicha risk o’zgarmagan xolda haqiqiy olinadigan daromad kutilayotgan daromadga tenglashishi mumkin.

87
Banklar uchun kredit portfelini diversifikatsiyalash juda xam oson. Yuqorida ta’kidlaganimizdek kreditni kam summada turli soxalarga (sanoat, kishlok xo’jaligi, transport, biznes, xorijiy mijozlarga), jumladan (shahar, viloyat, mamlakatlarga) turli mintaqalarga ajratishga erishish lozim.

Tijorat banklarining ma’lum sohalar bo’yicha ixtisoslashuvi, shu sohalar bo’yicha an’anaviy kreditlar berishi - diversifikatsiyalash usuliga to’liq, mos kelmasligi mumkin. Shu sababli bizning amaliy sharoitimizda ixtisoslashgan banklar ixtisoslashuv bilan diversifikatsiya o’rtasidagi muqobil chegarani tanlamoqlari, zarur holda ulardan biriga yon bermoqlari lozim.

Kredit portfelini diversifikatsiyalash qarzni to’lamaslik riskini eng oddiy va arzon usul bilan xedjirlashga yordam beradi va bankning ssuda va depozitlari keng mijozlar ko’lamiga bo’lib chiqishni anglatadi.

Karz berishda diversifikatsiyalash bankning ssuda portfelida absolyut miqdor yoki yalpi tutgan salmoqni to’g’ridan - to’g’ri cheklashni anglatadi.

Kreditlarni diversifikatsiya qilishda kreditlarni kam miqdorda ko’proq mijozlarga berishga alohida e’tibor qilish lozim.

Kreditlarning ta’minlanganligi bo’yicha diversifikatsiya o’tkazish bizning banklarimiz amaliyotida kam qo’llaniladi. Bizning fikrimizcha, diversifikatsiyani kreditlarning ta’minlanganligi bo’yicha o’tkazish xam ancha samara beruvchi usul hisoblanadi. Chunki ta’minlanganlik kreditning asosiy tamoyillaridan biri bo’lib kreditning o’z vaqtida to’lanishiga asos hisoblanadi.

Kreditlarni ta’minlanganligi bo’yicha diversifikatsiya qilishda ta’minlash asos qilib olingan ob’ektning likvidlik darajasiga e’tibor berish zarur. Kredit ta’minotining likvidlilik darajasi qancha yuqori bo’lsa, kredit va u bo’yicha foizning ham o’z vaqtida qaytishi oson va tez bo’ladi. Shu jihatdan amaliyotda banklar bergan kreditlari bo’yicha ularning ta’minlanganligiga qarab diversifikatsiya qilish usulini qo’llash kredit risklarning kamayishiga va bank foydasining oshishiga olib kelishi mumkin.