|
Internet va ZiyoNet saytlari
19. www.ziyonet.uz
20. www.Lex.uz.
21. www.uzpharm-control.uz
22. www.doridarmon.uz
www.uzpharmsanoat.uz
MA‟RUZA-9
Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari. Farmakologik va
farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
9.1. Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari.
9.2. Farmakologik va farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
Tayanch so„zlar: Yurak glikozidlari digitalis, strofant, adonis, marvarid gul
9.1. Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari.
Bu bo„limda asosan vegetativ nerv sistemasiga-parasimpatik va simpatik nervlarga
tanlab ta‟sir etuvchi va ichki oa‟zolar faoliyatini o„zgartiradigan dorivor o„simliklardan olingan
va tayyorlangan preparatlar to„g„risida ma‟lumot beriladi. Chunonchi, ularni o„sish joyi,
mahsuloti, tarkibidan tashqari, farmakodinamikasi, qisman farmakokinetikasi, ishlatilish
qoidalari, dori shakli va b. to„g„risida so„z yuritiladi.
Bayon etiladigan o„simliklarning ko„pchiligi Markaziy Osiyoda, ayrimlari esa sobiq
Ittifoq hududida o„sadi va o„stiriladi. Ulardan tibbiyot amaliyotida keng miqyosda dori vositalari
sifatida ishlatiladigan turlari to„g„risida ma‟lumot beriladi.
1. Belladonna. Krasavka (Atropa L.)
Oddiy (dorivor) belladonna (Atropa velladonna L.), Kavkaz belladonnasi (Atropa
caucassa Kreuer) ituzumdoshlar-Solanaceae oilasiga mansub. Belladonna ko„p yillik, bo„yi 2 m
gacha yetadigan o„simlik.
Har ikkala o„simlik yovvoyi holda asosan Kavkaz, Qrim, Karpatda o„sadi. Ko„proq
Krasnodar o„lkasida va Ukrainada o„stiriladi.
O„simlikning mahsuloti bargi, ustki qismi va ildizi hisoblanadi. O„simlikning hamma
qismlari zaharli va ularning tarkibida atropin, skopolamin, giossiamin alkaloidlari bor: bargida-
0,14-1,20%, poyasida 0,2-0,65%, gulida - 0,24-0,6% ,pishgan mevasida esa 0,7% gacha.
5-rasm. Xolinergik nervdan impulsning o‟tish sxemasi.
Belladonnaning asosiy alkaloidi atropin (l va d- giossiamin aralashmasi) bo„lgani uchun
o„simlikning farmakologik xossalari shu modda bilan ifodalanadi.
Atropinning asosiy farmakologik ta‟siri M–xolinoretseptorlarga qaratilgan bo„lib, ularni
bloklaydi. Boshqacha qilib aytganda parasimpatik nervlarning postganglionar qismi-ning
58
oxiridan impulslarni to„qima-larga (a‟zolarga) o„tishini to„xtatadi. Chunki mediator
atsetilxolinning ta‟siri namoyon bo„ladigan to„qima sathida joylashgan postsinaptik parda -
xolinoretseptor bloklanadi.
Shuning uchun ham atropin va unga o„xshash ta‟sir qiladigan dori vositalarini Mxolinoblokatorlar
yoki M-xolinolitiklar deb yuritiladi. Ularning farmakologik ta‟siri natijasida
quyidagi effektlar (o„zgarishlar) kuzatiladi.
a) Ko„zga ta‟siri. Ko„z rangdor pardasining doira silliq mushaklarini bo„shashtirib
qo„yadi va radial mushaklarning qisqarishi hisobiga ko„z qorachig„i kengayadi. Ma‟lumki, doira
mushaklar parasimpatik nerv bo„lgan ko„z harakati nervi bilan innervatsiya qilinadi. Mxolinolitiklar
ta‟sirida bu nerv innervatsiyasi to„xtaydi va shu sababli mushak bo„shashadi.
Ko„zning ichki bosimi qisman yoki rosmana ko„tarilishi mumkin. Chunki ko„zning qorachig„i
kengayib, rangdor pardasi qalinlashadi. Bu esa fontan bo„shlig„i va shlem kanalini toraytirishga
va ko„z ichki suyuqligi chiqib ketishi qiyinlashishiga olib keladi. Ko„zning akkomodatsiya si esa
M-xolinolitiklar ta‟sirida falajlanadi. Bunga sabab preparatlar ko„zning kipriksimon tana
mushaklarini bo„shashtiradi. Natijada sinn bog„lam tortiladi va ko„z gavhari yupqalashib qoladi.
Bunda yaqin masofani ko„rish qobiliyati yomonlashadi, uzoqni ko„rish esa o„zgarmay qoladi.
6-rasm. Atropin va polikarpinning ko‟zga ta‟siri.
b) So„lak bezlarining faoliyati susayadi, so„lak ajralishi to„xtaydi. Natijada og„iz qurib
odamda suvga talab kuchayadi.
v) Bronx va bronxiolalar kengayib nafas olish yengillashadi. Chunki M-xolinolitiklar
ta‟sirida M-xolinoretseptorlar bloklanib, bronx silliq mushaklari bo„shashib qoladi. Bunda
odamning ovozi ham o„zgarib xirillaydigan bo„lib qoladi.
g) Yurak urishi (ritmi) tezlashadi. Taxikardiya bo„ladi. Bunga sabab M- xolinolitiklar
adashgan nervning yurakka tormozlovchi ta‟sirini bartaraf qiladi. Buning natijasida simpatik
nervning yurakka bo„lgan stimullovchi (rag„batlantiruvchi) ta‟siri ro„y-rost yuzaga
chiqadi.
7-rasm. Ajratib olingan baqa yuragiga atropinning
(1:50000; 1:100000) ta‟siri( ).
59
d) Qon tomirga bo„lgan ta‟sir uncha sezilmaydi. Chunki qon bosimining ko„tarilishida
baroretseptorlar qatnashib, unga yo„l qo„ymaydi.
ye) Me‟da-ichak faoliyatining sekretsiyasi va harakati (peristaltikasi) to„xtaydi, spazmlar
yo„qoladi. Boshqacha qilib aytganda, M-xolinolitiklar spazmolitik ta‟sir ko„rsatadi va atoniya
holati kuzatiladi. Me‟da-ichaklarining shira ajratishi to„xtaydi.
j) Chanoq bo„shlig„idagi a‟zolarning (siydik qopi, bachadon, to„g„ri ichak) tonusi
pasayadi, sfinkterlar bo„shashadi.
z) Ter ajralishi to„xtashi natijasida teri quriydi va uning harorati ko„tariladi. Chunki ter
bezlari parasimpatik nervlar bilan innervatsiya qilinadi yoki ularda ham M-xolinoretseptorlar
bo„lgani uchun M-xolinolitiklar ta‟sirida bloklanadi.
Ta‟sir etish mexanizmi. Yuqorida aytilganidek, M-xolinoretseptor-larning bloklanishi
natijasida mediator atsetilxolinning xolinoretsep-torlarga ta‟sir etishiga yo„l qo„yilmaydi.
Boshqacha qilib aytganda, postsinaptik parda depolyarizatsiya bo„lmaydi. Buning natijasida
nervlarning oxiridan a‟zoga impuls o„tishi to„xtaydi, bu a‟zoda farmakologik denervatsiya (nerv
ta‟sirisiz) bo„ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
