Tibbiyot instituti talabalari uchun

49-rasm. Sochmali ovchi patron
1-metallik gilza; 2-kapsula; 3-
mildiq dori; 4-kartonli qistirma; 5-
kigizli pij; 6-sochma; 7-o’q ustidagi 
pij; 8-mum yoki parafin bilan 
quyilish
50-rasm. Ovchi miltiq uchun mo’ljallangan o’qlar
1 – yumaloq; 2 – Brenneke o’qi; 3 – Yakana o’qi; 4 – 
yog’och tubli Vitsblen o’qi; 5 – burama kesikli stvol 
uchun o’q
171

---

Miltiq dori.
Ko’pgina turdagi qurollar patronlari kolloidli yoki tutunsiz 
miltiq dori bilan to’lg’aziladi, qisman signalli pistoletlarning patronlari va ba’zan 
ovchi miltiqlarida qora yoki tutunli miltiq dori qo’llaniladi (51-rasm).
Kapsula
miltiq dorini alangalanishi uchun xizmat qiladi. U gilzaning tubiga 
o’rnatilgan mis va rux qotishmasidan tayyorlangan stakanchadan iboratdir. Uning 
ichida maxsus tarkibli, zar qog’oz bilan o’ralgan yaxshilab siqilgan modda bo’ladi. 
Kapsulaga quyidagi tarkib kiradi:
1) tarkibida shaldirovchi qo’rg’oshin yoki qo’rg’oshin stifnati bo’lgan 
modda;
2) yoqilg’i (odatda antimoniy);
3) oksidlovchi (bertole tuzi yoki boshqa moddalar).
51-rasm. Miltiq dori donachalari:
A – VUFL markali miltiq dori;
B – pistolet uchun viskozali;
C – pistolet uchun g’ovak;
D – «Sokol» markali plastinkasimon miltiq 
dorilar.
172
C
D
A
B

---

10.2. Otish paytidagi jarohatlovchi faktorlar
Otishda miltiq zatvorining urg’ich qismi kapsulaga urilib miltiq dori va 
kapsula tarkibining alangalanishi kuzatiladi. Bunday miltiq dorining yonishida 
ko’p miqdorda gaz paydo bo’ladi. Gazning bosimi jangovor qurol stvolining 
patronida 1000-2800 kgs\sm
2
etadi. Bu bosim ta’sirida o’q qurol stvoli bo’ylab 
juda katta tezlik bilan harakatlanadi. 9 mm lik Makarov pistoletidan o’qning 
boshlang’ich stvoldan uchish tezligi 315 m\s, 7,62 mm lik AKM avtomati 
stvolidan uchish tezligi esa 716 m\s ni tashkil qiladi.
Miltiq dori gazlari bosimi faqatgina o’qqa, balki gilzaning devori, stvol 
kanali devori, shuningdek gilza tubi orqali miltiq zatvoriga ham ta’sir qiladi. 
Avtomatik qurollarda bu bosimning bir qismi miltiqni qaytadan o’qlashda 
foydalaniladi. Gaz bosimi otuvchiga orqaga silkish ta’sirini ham beradi. Agar 
stvolning devori yupqa bo’lsa, u ko’pincha yasama qurollar bilan otilganda yorilib 
ketishi mumkin.
Stvol kanali burama kesiklari va o’q yuzasi orasiga kirib qolgan gazlarning 
uncha katta bo’lmagan qismi ta’siri o’qdan oldingi bo’shliqdagi havoni o’q 
stvoldan tashqariga itarishi mumkin. Agar odam tanasi yoki kiyimi stvolning 
og’ziga juda yaqin bo’lsa, bunday hollarda havo o’qdan oldin urilib jarohatlanish 
sodir bo’lishi mumkin. Keyin stvoldan o’q orqasidan kapsula tarkibi va miltiq dori 
yonishi tufayli hosil bo’lgan qattiq mahsulotlar aralashgan gazlarning qolgan 
kattagina qismi ham otilib chiqadi. Shuningdek to’liq yonmagan miltiq dori 
donachalari, qurol stvoli, gilza devori hamda o’q yuzasidan ajralgan metall 
zarrachalari ham uchib chiqadi. Stvoldan chiqadigan gazlarning yonishidan otilish 
ovozi paydo bo’ladi.
Stvoldan ajraluvchi gazlar katta bosim va yuqori haroratga ega bo’ladi. 
Shuning uchun ham agar stvolning og’zi ob’ektga yaqin joylashgan bo’lsa, shunda 
gazlar unga aralashgan tutunsimon mahsulotlar, miltiq dori va metall zarrachalari 
bilan mexanik, termik va ximik xarakterdagi jarohatlovchi ta’sir ko’rsatishi 
mumkin.
173

---

Qurol stvolining og’zi bilan odam tanasi orasida qandaydir predmetlar 
bo’lsa, ular gazlar va o’q ta’sirida emirilishi mumkin. Ularning bo’laklari ham 
ikkilamchi snaryad sifatida har xil jarohatlanishlar chaqirishi mumkin. Odam 
tanasida suyak siniqlari ikkilamchi snaryad sifatida jarohat etqazadi. Odam 
tanasiga yaqin joylashgan qattiq predmetga otilish tufayli o’q tekkanda uning 
yo’nalishi o’zgaradi va deformatsiyalanib yorilib ketishi mumkin. Bunday hollarda 
odam tanasidagi jarohatlanishning xarakteri ham o’ziga xos bo’ladi.
Shunday qilib, otilish paytida sodir bo’ladigan jarohatlanishlar nima bilan 
etkazilganligi, ya’ni tanaga ta’sir qiluvchi faktorlarning xarakteriga qarab turli 
tuman bo’ladi (2-sxema).