Tibbiyot instituti talabalari uchun

Sovuq urgan joyning joylashuvi.
Odatda oyoq-qo’llarning pastki qismlari 
(qo’l va oyoq barmoqlari) va yuzining ochiq qismlarini (burni, quloq suprasi, 
lunjlari) ko’proq sovuq uradi. Ko’pincha oyog’ining birinchi barmog’i, qo’l 
panjalarining esa III-IV-barmoqlarini sovuq urishi kuzatiladi.
Sovuq urishda sodir bo’ladigan patologik buzilishlarning mexanizmi 
murakkabdir. Bunda pastki haroratning to’g’ridan to’g’ri jarohatlovchi ta’siridan 
tashqari (to’qimalarning oqarishigacha bo’lgan holat) tomir o’zgarishlari tufayli 
to’qimalarning oziqlanishini buzilishi ham muhim ahamiyatga ega.
Birinchi navbatda kapillyarlar va mayda venalar spazmi va keyinchalik 
paralichi tufayli staz, trombozga, shuningdek qon aylanishining to’liq to’xtashi va 
buzilishiga sababchi bo’ladi.
Sovuq urishning tasnifi.
Sovuq urishning rivojlanishi 2 davrga bo’linadi: 
yashirin (reaktivgacha bo’lgan) va reaktiv davri. Yashirin davri to’qimalarda 
mahalliy haroratning pasayish muddatiga to’g’ri keladi. Bu davrda jarohatlanish 
darajasini aniqlab bo’lmaydi. Reaktiv davri tananing sovuq urgan qismini 
isitgandan keyin ko’zga tashlanadi va keyingina jarohatlanish chuqurligi aniq 
bo’ladi. Shunga ko’ra sovuq urish 4 darajaga bo’linadi.
Sovuq urishning I-darajasida terining rangi o’zgarib u shishadi. Teri to’q 
qizil yoki to’q ko’kimtir rangga kirib, shish barcha jarohatlangan yuzani bir tekis 
249

---

egallaydi.
Sub’ektiv belgilar odatda terining qichishi, ba’zan kuydiruvchi og’riq paydo 
bo’lishi, bo’g’imlarni qaxshatuvchi sezgi bilan xarakterlanadi. Haftaning oxiriga 
kelib og’riq yo’qoladi va teri odatdagi tusga kiradi.
II-darajali sovuq urish uchun birinchi 2-3 kunlarida pufakchalar paydo 
bo’lishi xarakterlidir. Pufakchalarda sarg’imtir tiniq suyuqlik, ba’zan esa ulardagi 
suyuqlik elimsimon konsistentsiyaga ega bo’ladi. Pufakchaning tubini 
jarohatlanmagan epidermisning o’suvchi qavati tashkil qiladi. Uning atrofidagi teri 
ko’kimtir va shishganligi ko’rinadi. Tiklanish jarayonida teri qoplamasi to’lig’icha 
tiklanib, tushgan tirnoqlari yana o’sadi. I-II-darajali sovuq urishidan tiklanganda u 
joyning uzoq vaqt sovuqni sezuvchanligi ancha yuqori bo’ladi.
Sovuq urishning III-darajasida terining barcha qavati nekrozi ba’zan teri osti 
kletchatkasiga ham tarqaladi. Bunda to’qimalarni sovuq urish chuqurligini odatda 
birdaniga aniqlab bo’lmaydi. Jarohatlangan joy to’q qizil rangli, pufakchaning tubi 
to’q binafsha tusdaligi ko’rinib ukol ignasini sanchilishiga sezuvchanligini 
yo’qotadi. Ba’zan pufakcha bo’lmaydi. Kuchli shish jarohatlanish maydonidan 
tashqariga tarqalganligi ko’rinadi.
O’lgan to’qimalar uzoq muddat davomida ko’chib tushadi va bu jaroyon 
odatda yiringlanish bilan birga davom etadi. Granulyatsiyaga uchragan yara 1,5-2 
oy ichida epiteliya bilan qoplanib chandiqlanadi. Sovuq urishning III-davri tiklanib 
jarohatlangan joy qasmoq bilan qoplanganligi ko’rinadi. Bunga sovuq urishning 
mumlanish turi deyiladi. Tiklanish natijasida sovuq urgan joyda uzoq muddatda 
trofik buzilishlar, ko’karish va shish, sezuvchanlikning buzilishi saqlanadi.
Sovuq urishning IV-darajasida tana qismlarining barcha qavatlari, 
shuningdek suyaklarning ham o’lganligi ko’rinadi. Nekrozga uchragan 
to’qimalarning chuqurligi sekinlik bilan ko’zga tashlanib, yaxshi rivojlanuvchi 
demarkatsion egatcha faqatgina ikkinchi haftaning oxirida paydo bo’ladi. Terining 
jarohatlangan joyi birinchi kunlari ko’kargan, ushlab ko’rilganda soviganligi, 
ko’pincha tubida to’q qizil rangli pufakchalar ko’zga tashlanadi. Jablanuvchi 
barmoqlari, ayniqsa, qulning tirnoqlari ancha tez mumlanadi; qo’l va oyoq 
250

---

panjalarining qolgan qismlari ho’l nekroz holatida bo’ladi.
O’lgan to’qimalarni ajralishi bir necha haftaga va hatto oylab cho’ziladi. 
Epitelizatsiya va chandiqlanish davri ham sovuq urishning oqibati tana 
qismlarining uzilib tushishi bilan xarakterlanadi.
IV-darajali sovuq urishda ko’pincha yuqoriga yo’naluvchi yiringli infektsiya 
(flegmonalar, limfangitlar, flebitlar, artritlar, osteomielitlar, sepsis) bilan 
asoratlanadi. So’nggi davrda trofik yaralar, endoarteriitlar, aseptik osteoporoz va 
boshqalar ko’zga tashlanadi.
Sovuq urish kamdan kam hollarda sud tibbiyoti ekspertizasining tekshiruv 
ob’ekti bo’lishi mumkin. Kerakli hollarda tan jarohatining og’irlik darajasi yoki ish 
qobiliyatining turg’un yo’qotilishi aniqlaniladi (odatda IV-darajali sovuq urishda).