Tibbiyot instituti pediatriya kafedrasi «tasdiqlayman»

Yosh uzgarishida orqa miya suyuqligini uzgarishi.

Ko’rsatgichlar	Bolalar yoshi
	14 kungacha	3 oylik	4-6 oylik	6 oydan so’ng
Rangi va tiniqligi	Ksantoxromli qon aralash tiniq	Tiniq	Tiniq	Tiniq
Oqsil g/l	0,4-0,8	0,2-0,5	0,18-0,36	0,16-0,24
Sitoz v/mkl	3/3-30/3	3/3-25/3	3/3-20/3	3/3-10/3
Hujayralar xili	Limfositlar bir nechta neyrofillar	Limfositlar	Limfositlar	Limfositlar
Pandi ko’rsatgichi	++	+	+-	-
Qand mol/litr	1,7-3,9	2,2-3,9	2,2-4,4	2,2-4,4

Agar tsitoz 1 mkl-600 ko’p bo’lsa unda orqa miya suyuqligi loyka bo’ladi va yiringli miningit uchun harakterlidir. Miyani uzi yoki miya pardalari qon qo’yilish bo’lsa unda orqa miya suyuqligi tuk kizil ranga bo’yaladi, lekin tishlayotganda biron qon tomirni shikastlanishi natijasida qon suyuqlik bilan aralashganda, unda30 minut atrofida olingan suyuqlik naychada ushlab turilganda, qon xujayralari chukadi va suyuqlik yuqori meninsk qismi toza tinik bo’ladi.

Bola bir qator shartsiz reflekslar bilan tug’iladi va ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
1. Sunmas xayotiy avtomatismlar (kuz korachigi, mjja, yo’tish, kosh usti reflekslari kiradi).
2. Utuvchi rudimental reflekslar (surish, izlash, lab chuzish, kul ogiz sikish, Moro refleksitik tursh, emaqlash, Galanta, Peresa reflekslari, labirint, simmetrik va asimmetrik bo’yin tonik reflekslari).
3. Mezintsefal o’tkazuvchi va avtomatizmlar: labirint, yengil va zanjirli bo’yin va gavda reflekslari.
Xolat va harakat aktivligini shaqllanishlari.
Xomilaning xolat va harakati embronning rivojlanishi va to’g’rikni yaxshi o’tishi uchun zamin yaratadi. Propioretseptrlarni kuzgalishi va teri retseptlarni uygonishi tufayli, xomila ona kornida eng kam xajm, xolati bachadoniga minimal ichki bosim bilan ta’sir qiladi. Leflektor ravishda boshni kayrilishlari, gavda xolatini uzgarishi va bachadonga bolani oyog’’ini tirab uzini itarishi, to’g’rikni tez o’tishini ta’minlaydi. To’g’rikdan keyin, boshlab oliy analizatorlar ishga tushadi va keyinchalik harakat va xolat analizatorlari harakatga tushib murakkab harakatlarni ham bola bajara boshlaydi. Shuning uchun tarbiya ishlarini asta sekin murakkablashtirib borish zarur.
Chaqaloqlarni harakati xaotik, umumlashgan atetozlik harakterga ega, takomillashmagan va bo’quvchi musqo’llarni gipertonusi bilan harakterlanadi. U 1,5 oylikka borib boshini to’tadi, 3-3 ½ oyda panjalari bilan tugashini paypasab, torta boshlaydi. Bu yoshda uni uyinchoklari kichkina bo’lishi kerak va ularni kravatidan (50-70sm) yuqorida boglab qo’yish zarur. 4,5 oyligida orqa musqo’llari takomillashadi va u orqadan korniga aylana oladi, keyinchalik (5-6 oyligida) kornidan orqaga aylana oladi.
6 oyligida mustaqil utiradi va bu uni oyok musqo’llarini takomillashgan harkatlarni boshlanishi bilan harakterlidir. Yurish boshlanishi, bolani 8-9 oyligidan kravatchasi oldidan tik turishi va harakatini boshlanishi 10-11 oyiga to’g’ri keladi. 1 yoshli bolani yurish harakati quyidagicha: oyoklar keng qo’yilgan, oyok uchlari chetga yunalgan, oyoklar tizza va boldir buginlariga bukilgan xolatda bo’ladi. 2 ½ yoshda oyoklar tikka joylashgan va yurishida bukmaydi va 4-5 yoshida u kattalarga uxshab yura boshlaydi. Bolalarni harakati va uykusi nisbati birinchi 4 oyda 1:1,5-8 oyida 1,7:1 va 9-12 oyida 3,3:1 teng bo’ladi.
Shartli reflektor harakatBolalarni shartli reflektor harakatini N.I. Krasnogorskiy tomonidan chuqur o’rganilgan. U bolalarda normada va shikastlanishlarda shartli reflekslarni uzgarishini kuzatgan. Aniklashicha, xatto chaqaloqlarda ham bosh miya pustlogi shartli refleksii xosil bo’lishi mumkin. SHartli reflekslarni takomillashishi 2 oyning oxiri va 3-oyning boshlanishida ruy beradi. 6 oyga borib shartli reflekslarni xosil bo’lishi hama sezgi a’zolarida(kuz, kulok, burun, teri) bo’ladi. Ikkinchi yil davomida shartli reflekslar takomillashadi va murakkablashadi. Chaqaloqlarni xis tuygusi uz harakteriga qarab bir xil manfiy bo’ladi. Yiglash va bu uning ichki yoki tashqi muxitining nosozligidan darak beradi. 6-xaftalarga borib uning iljayishi, 12 xaftadan Kulishi va umumiy harakatida zavklanishi harakterlidir. 5-oyda u onasini boshka odamlar ichida ajrata oladi. 6-7 oylardan keyin aktiv dikkat harakatlari takomillashadi, u tinimsiz ravishda uyinchoklari va atrofdagi jismlar bilan odamlarga, har xil xis tuygu bilan javob beradi, kurkuv va uyatchanlik paydo bo’ladi.
Nutq rivojlanishi- tovush va nutqning o’sishida quyidagi davrlarini belgilash mumkin.
1. Tayyorlov davri-4 2-4 oydan boshlanib birinchidan tovush chiqaradi va keyinchalik xonish qiladi. 5 oylikka borib uning xonishi har xil tovushlar bilan boyib borib, 7 oyda(leped) boshlanadi.
2. Sensor nutqni rivojlanishi 7-8 oydan boshlanadi. Bu davrda sensor nutqni rivojlanishi izlovchi kurish reaktsiyasi ya’ni quyidagi savollar«kani», «ona kani», «sigir», «kuy», «kalam» va boshkalar bilan boshlanadi. U bu davrda ko’p harakatlarni nomini biladi, uyinchoklari, yaqin odamlarini ismlarini, «mumkin» yoki«yomon» suzlarni biladi.
3. Harakat nutqning rivojlanishi–u 10-11 oyligida boshlanadi. Bir yoshga borib bolalar10-12 suzni biladi. Birinchi suzlar oddiy bo’ladi (ona, ota,xolla,opa). Ikkinchi yilning birinchi yarmida Suz boyligi to 30-40 gacha boradi. Ikkinchi yilga borib oddiy afsonalar va xikoyalar tinglaydi, ko’p iltimos va ko’rsatmalarni bajaradi. Shu yoshidan boshlab uni fikrlash kobiliyati orta boradi va suzlashish bilan bola atrof muxit va odamlar bilan bevosita mulokatda bo’ladi. O’g’il bolalardan ko’ra, qizlarni harakat nutqi tez rivojlanadi.
Impriting–laxzali ta’surot. Bu bola organizmiga qattiq ta’sir ko’rsatib, butun xayoti davomida davom etadi. Ona uz bolasini har xil harakatlar, tovush chiqarish va Suz orqali tushuntira boradi. Bola yura boshlaganida, ona uni uyinlarini uzgartira boradi va uz urtoklari bilan utgri muomilada bo’lishini nazoratlab turadi.
Enasi va bobosi tarbiyasida bo’lgan bolalar, ko’pincha, maktabga keyin moslashadilar, ularni takomillashgn harakatlari sust rivojlangan, lekin Suz boyligi va fikrlash kobiliyati yuqori bo’ladi. bolalar muassasalarida tarbiyalanayotgan bolalar esa harakatlari mukammallashgan, lekin suzlash va fikrlash kobiliyatlari sust rivojlangan.
Uyku bu bolalarni tabiiy fiziologik xolati bo’lib, u oliy asab sistemasini rivojlanishini mu’tadil kechishi uchun, moda almashinuvi, jismoniy rivojlanishi, o’sishi va ulgayishi uchun zarurdir.
Chaqaloqlarni uykusi polifazlidir, uni tabiiy extiyoji 22- soat, 6 oyligida15 soat, 12 oyligida-13 soat. 5 yoshida 11,5 soat 10 yoshida 9,5 soat, 15 yoshida 9 soatni tashkil qiladi. 5-6 yoshgacha bo’lgan bolalarga kunduzgi uykuni tashkil qilish zarur. Salomatlikni yana bir ko’rsatgichi bu bolalarni uykuga ketish vaqtli bo’lib, u O’rtacha 30 minutni tashkil qilishi kerak. Bolalarni½ yoshligidan uykuga ketishi keyin kechadi va bolani uzi, uzi uchun har xil usullarni topadi.
Kurish a’zolari- kuz xomilaning 3-xaftalaridan boshlab shaqllana boshlaydi. Kuz olmasini og’irligi va razmeri 3-5 yoshgacha rivojlana boradi. Tug’ilgandan keyin va birinchi kunlarda chaqaloqlarda(dalnozorkst) uzoqni kurish harakterlidir, keyingi yillarda u kamayadi va 9-12 yoshda kurish emetropik bo’ladi.
Tug’ilganda yosh bezlar ishlamaydi. Ikki xaftalikdan boshlab ularni sekretsiyasi boshlanadi. Bola 3 xaftaligidan nigoxini kimirlamaydigan jismlarga tuxtata oladi, 6 oyligidan boshlab kizil va sarik ranglarni ajrata oladi. 1 ½ -2 yoshdan boshlab u2-3 ta turli xil rangdagi jismlarni tuplay oladi va3 yoshli bolalar hama ranglarni ajrata oladi.
Eshitish a’zolari- chaqaloqlarni kulogi morfologik jixatidan yaxshi shaqllangan. Tashki eshitish yo’li kalta va bu suyuq qismini rivojlanmaganidan. Yevstaxiev nomi kalta va keng. Nogora pardasini bushligi tug’ilgancha xafvsiz bo’lib, birinchi nafas olish va yo’tish harakatlari boshlanishi bilan xavoga tuladi. Chaqaloqlar 12 DB li tovushlarni ajrata oladi, 3 1/2 oyga borib-17 tonni ajrata oladi, 7 oylikka borib-0,5 tonni aniqlaydi. Tovushlarni sezishini audomedriya orqali aniqlaydilar.
Hid sezgisi–u sezgi xomilaning II to VII oyigacha o’sish davrida rivojlanadi. Uning retseptorlari asosan burun devorlarini shilliq pardasida va yuqori burun yo’lida joylashgan. Hid sezishni asab mexanizmlari 2-4 oylik bolalar yoshida mukammallashadi va bola uz xis-tuygusi bilan hidni yaxshi yoki yomonligini ifodalaydi. Kichik maktab yoshiga borib, bolalarni hid sezishi va ajrata olishi yuqori yetuklikka yetadi.
Ta’m sezgilari– bu sezgi sistemasi xomilaning oxirgi oylarida rivojlanadi. Ta’m retseptorlari tilda, lablarda va ogiz bushligini shilliq pardasida joylashgan bo’ladi. Faqatgina ta’mni bilish emas, balki uni sifatini, miqdor qontsentratsiyalarini aniqlash, asta-sekin rivojlanib, kichik maktab yoshiga borib mukammallashadi.
Taktil sezgi-ogrikni sezish retseptorlari xomilaning 3-oylik rivojlanishida shikllanadi. Chaqaloqlarni ogrikga reaktsiyasi umumiy harakterga ega bo’ladi, keyinchalik esa u bir joyli reaktsiyalarga almashinadi. Harorat almashinuvi Ruffini retseptorlari(issiklik) va Krauze retseptorlari(sovuk) sezish kobiliyati morfologik va funktsional jixatidan, chaqaloqlik davridan boshlab mukammallikka ega. Sovuklikni sezadigan retseptorlar, issiklik retseptorlaridan 10 barobar ortiq. Shuning uchun yosh bolalarni issiklikdan ko’ra sovuklikga sezgisi yuqori.
Oligofreniya- oligofreniya deb bolalarni uz yoshidan aqliy rivojlanish va xulq atvorini o’rtacha o’sishidan orqada qolishini aytiladi.
Aqliy rivojlanishdan orqada qolish tug’ma yoki ortilib olingan bo’ladi. yuzdan ortiq kasalliklar va sabablar quyidagi guruhlarga bulingan:
I. Genetik sabablar.
1. xromosom abberatsiyalari.
2. genlar mutatsiyasi(enzimopatiyalar)
II. Tashki muxit salbiy sabablari.
1. prenatal sabablar
2. neanadal sabablar
3. postnatal sabablar.
Xromosom abberatsiyalaridan aqliy rivojlanishda orqada qolish bilan kechadigan kasalliklardan biri- Daun kasalligidir. Yengil aqliy o’sishdan qolish jinsiy xromosomlarni anomaliyasi ya’ni Klinefelter va Terner sindromlaridan kuzatiladi.
Enzimopatiyalar ichida, birinchi urinda fenilketonuriya, tirozinoz, Vilson kasalligi, gargoilizm, teya Saksa kaalligi aqliy rivojlanishda orqada qolish bilan kechadi. Prenatal davrida skarlatinoz kizilchasi, toksoplazmoz va boshka teratogen faktorlar kiradi. Perinatal sabablarga-xomila asfiksiyasi, gipoksiya, miyaga qon qo’yish kiradi. Postnatol sabablarga-gemolitik sariklik, simptomatik gipoglikemiya, miningit, aqliy o’sish koeffitsenti bilan ulchanadi va quyidagi guruhlarga bulinadi:
1. Debillik- aqliy o’sish koeffitsenti– 0,50-0,70 ga teng. Harakat va nutq o’sishi kechiqib rivojlanadi, maktabga moslashish og’ir o’tadi. Nazoart ostida yengil ishlarni bajara oladi.
2. Imbetsilnost (oligofreniya) –aqliy o’sish koeffitsenti 02,-0,50 ga teng. Maxsus ukitishda bolalar yengil vazifalarni bajarishi mumkin. Mustaqil xayot kechiraolmaydilar.
3. Idiotiya- aqliy rivojlanish koeffitsenti 0,20-dan past. Bular bir necha suzlarni aytishni o’rganishi mumkin. Ukiy olmaydilar, ovqatlanishi, yuvinishi, kiyinishi, birovni yordami va qattiq nazorat ostida bo’lishi kerak.
Daun kasalligi– bu 21 juft xromosomalarni trisomiyasida yuzaga keladi. Kasal bolani yuz tuzilishi harakterlidir: bunda kuzlar tirkishi ok, kiyshik, keng joylashgan, egarsimon burun, katta til jaglari kizil, kala sochlari katta, siyrak bo’ladi. Bolalar o’sishdan kolgan, terisi yupka, buginlari bushashgan, musqo’llari gipotoniyali. Kichik barmoq kalta va IV barmoq tomon egilgan bo’ladi (klinodaktimiya) va kaftida kundalang arikcha uni ikkiga bo’lib o’tadi (maymun arikcha) deb aytiladi. Anomaliyalardan, bularga tug’ma yurak parogi ko’p uchraydi. Bu bolalar og’ir nafas olish sistemasi infektsiyasiga beriluvchan bo’lib, ko’pincha balog’at yoshiga yetmasdan uladilar.
Davolashda-glyutamin kislotasi va tireoidin dorilari ishlatiladi.
Bolalarda nevropatik kurinishlari.
1. Enkoprez- bolalarni tuvakchada utirishi, ruxiy enkopres bolalarni 2-4 yoshlarida ko’p uchraydi. Buni bola atrofidagi kishilarni birontasini yomon kurishidan yoki bolaga og’ir ruxiy ta’sir ko’rsatganda yoki majburlaganda yuzaga keladi. Buni sabablari ota-onasini bolaga muxabbati yukligi, yoki uta nazoratlar, urtoklarini uni ustidan masharalashlari bo’ladi. Agar sabablar uzgartirilsa va ba’zi og’ir sharoitlarda uni uzgartirishga to’g’ri keladi.
2. Enurez- kechasi o’rnida siyib qo’yish. Buni sabablari: ota-onasini qattiq kulligi, og’ir oilaviy sharoit, chuqur uyku. Davolash–bolani mustaqillikga uogatish va bola bilan til topishda.
3. Somnambulizm- bolani uyku O’rtasida turib, yurishi. Bola uykuda yuradi, savollarga javob bermaydi.
4. Masturbatsiya (ananizm)- anamez harakterlidir: bolani yotkizganda u boldirlarini kisib, kizaradi keyin ovmork xolatida bushadi. Boshlangich davrlarda bunga sabab jinsiy a’zolardan ajralmalar chikishi, ostritsalar borligi ba’zida kiyimlarni torligi sabab bo’ladi.
* Talvasalar, koma xolati yoki xush buzilishining boshka xollari yukligini aniqlang.
Bola koma xolatidami? Xush darajasini berilgan shkala bo’yicha baxolang:
faol tetiklikda(F)
tovushga ta’sirlanadi(T)
faqat ogrika tasirlanadi(O)
xushsiz(X)
Agar bola faol bo’lmasa, u bilan gaplashib, qo’llaridan tortib, uning dikkatini tortishga urinib kuring.
Agar bola faol bo’lmasa, lekin ovozga ta’sirlansa, bunday xolat xushi sustlashganlik (somnolentlik) deb belgilanadi. Tovushli uzgatuvchilariga ta’sirlanmasa, onadan, bolada avval ham galati uykusirash yoki uni uygotish kiyin bo’lgan xolatlar bo’lgan yoki bo’lmaganligini surang. Bolaning ogriqqa ta’sirlanishini tekshiring. Agar ta’sirlanish bo’lmasa, demak bola koma xolatida (xushsiz) va shoshilinch davolashga muxtoj.
Bolada talvasalar bormi? Xushi buzilgan bolada talvasali, stereotiplil-harakatlar kuzatilyaptimi?