Tibbiyot instituti pediatriya kafedrasi «tasdiqlayman»

Shaklning nomi
Shaklning raqami
1	Bolalarning rivojlanish tarixi	112
2	Profilaktik emlash kartasi	063
3	Dispanser xisobidagi kasal kartasi	030/X
4	Vrach qabuliga kirish uchun talon	25-T
5	Bolanin tibbiy kartasi	026/U
6	Maxalliy tibbiy hamshiraning uyda patronaj qilish natijalarini qayd qilish daftari	118/X
7	Poliklinika vrachining kundaligi	039
8	Yuqumli kasalliklarni qayd etish ko’rnali	060
9	Mualajalarnin qayt etish jo’rnali	029/X
10	Profilaktik emlashlarni qayt etish daftari	064/U
11	Ishga yaroqsizlik darajasini qayd etish jo’rnali. Sanitariya oqartiruv	036

2. Xomiladorlik boshlanishidan ayol, ayollar qonsultatsiyasidan ruyxatga olinib, xomilaning birinchi yarimida kamida oyida bir marta ikkinchi yarmida oyida 2 marta, tug’ilish oyida esa har xaftada kurikdan o’tishi shart. Bunda ayollarni akusher-ginekolik va terapevtlar kuzatib borishadi. Sog’liq buzilishi bilan tekshirish va davolash choralari ko’riladi. Xomiladorlik to’g’risida ma’lumotlar ayollar qonsultatsiyasiga bolalar poliklinikasiga yuboriladi. Poliklinika vrach pediatri va hamshirasi tugrukgacha 2 marotaba patronaj qilishadi, bundan maqsad bulgusi bola uchun kiyimlar xozirlash uni parvarish qilishga o’rgatishdir. Bola tug’ilgandan sung tugrukxona tomonidan keraqli ma’lumotlar yashash joyidagi bolalar poliklinikasiga yuboriladi va chaqaloq tugrukxonadan uyga kelgan kunning dastlabki 1-2 kunlari pediatr va hamshira tomonidan ko’riladi. 1-oyda vrach bolani 3 marotaba uyida keyingi oylarda esa 1 marta har oyda poliklinikada kurib turadi. Yoshdan oshgan bolalar kvartalda1 marta, 3 yoshdan utgan bolalar esa yarim yilda1 marotaba poliklinikada kurib turiladi. Xozirgi vaqtda uchastka pediatri 800 bolani kuzatadi. Yaslililarda 250, bolalar bogchasida 700, maktabda 2,5 bolaga karaydi. Meditsina yordami ko’rsatgichni sifatini bir qator ko’rsatgichlar bilan harakterlanadi. Shu ko’rsatkichlarning asosiysi, bolalar ulimini ko’rsatgichi xisoblanadi. Ya’ni 1 yoshgacha bo’lgan bolalar sonini1 yilda tirik tug’ilgan bolalar umumiy soniga bo’lgan nisbati, u ko’rsatgich har 1000 ta tirik tug’ilgan bolaga xisoblanadi. Bolalar ulimi ko’rsatgichi 3 ta ko’rsatgichni uz ichiga oladi. 1) vaqtli neonatal ulim ko’rsatgichi 6 kungacha ulgan bolalar sonining 1000 ta tirik tug’ilgan bolalar soniga nisbati. 2) kechki neonatal ulim ko’rsatgichi7-28 kunlik ulgan bolalar sonining 1000 ta tirik tug’ilgan bolaga nisbati. 3) postnatal ulim ko’rsatgichi 29 kunlikdan to 1 yoshgacha ulgan bolalar soninng 1000 ta tirik tug’ilgan bolaga nisbati. Bolalar ulimiing sabablari orasida chaqaloqlar kasalligi nafas sistemasi kasalliklari va tug’ma poroklar asosiy urin egallaydi. Kasallanish ko’rsatgichi ham meditsina yordami ko’rsatgichlarining sifatini harakterlovchi xisoblanadi. Kasallik 1 yil mobaynida ma’lum bir kasallikni uchrash tasodiflarini 14 yoshgacha bo’lgan har1000tasiga taksimlash soniga teng bo’ladi. Xozirgi davr sog’liqni saqlash va 1-navbatda akusherlik va pediatriya xizmatining dolzarb vazifalaridan biri ulimni kamaytirishdan iboratdir.

Profilaktik choralarini bolalar O’rtasida kuchaytirish, ayniksa ko’p kasalliklarga chalinuvchi bolalar O’rtasida davolash va profilaktika ishlarini kuchaytirish, shifoxonalar, poliklinikalar, sanatoriya muassasalarida kelishgan xolda olib borish yaxshilanish tavsiya qilinmoqda. Kasallik prognoz termini «prognoz 15» Gippokrat, Ibn Sino davridan ma’lum. Meditsina prognozli tib fan tarikasida umumiy yuqori darajali texnik prognoz protsesslarining baxolashga karatilgan. Xozirgi sog’liqni saqlash prognostikasining amaliy va nazariy o’rganish tomonlarini ishlab chikmoqda. Bolalar sog’ligini saqlashda prognozlash muxim bo’lib, bola xayotini saqlash bilan bir qatorda uning sog’ligini barkarorlashtirish vazifasi ham yuklatiladi. Bolaga garmonik ta’sir kiluvchi atrof muxit har xil ta’sir ko’rsatadi. Buni kelgusi ilmiy tadkikot ishlari bajaradi.
Odam salomatligini nizomi yoshlik davrlariga to’g’ri keladi, shuning uchun usayotgan organizmga tashqi muxit ta’siri kattadir. Sog’liqni saqlashda shunday ibora bor: Salomatlik bu shunday xolki organizmni tabiiy xolatida uni tashqi muxit bilan mu’tadilligi va kasallikni yukligidadir. Shuning uchun, yosh bolalarni salomatligini aniqlashda, ularni xayoti, davrlarga bulinadi, Yangi tug’ilganidan to17-yoshgacha, bundan tashkari biologik, psixofiziologik va sotsial ta’sirlar xisobga olinadi. Pediatriyada, odam organizmini ontogenez rivojlanishi klassifikatsiyalari orasida, vaqtda va amaliy tekshirilgan N.P.Gundabin klassifikatsiyasi mos keladi ahamiyati juda katta. Teratogen faktorlar birlashib aplaziya va gipotlaziyaga, og’ir poroklar, xromosomlarabberatsiyasi va mutantgenlar paydo qiladi.
3. Embrional davr. U 5-6 xafta davom etadi. Embrionni oziqlanishi sarik xalta orqali kechadi. Bu davrda bolaning organ va sistemalarini shaqllanishi vujudga keladi. Shuning uchun ekzogen va endogen teratogen faktorlar ta’siri ostida embriopatiya yuzaga keladi. Xomilaning 3 dan 7 xaftalikgacha o’sish davri- uning rivojlanishi uta noziq vaqti deb ataladi.
4. Neofetal davri– u 2 xafta davom etadi. Bu davrda yuldosh shaqllanadi va MNS va endokrin sistemasidan tashkari kolgan organ va sistemalarini shaqllanishi tugallanadi.
5. Fetal davri– U 9-xaftadan boshlanib tug’ilish bilan yakunlanadi. U xomilani rivojlanishi va oziqlanishi qon yuldosh orqali o’tishi bilan farq qiladi.
Shunday kilib xomila rivojlanish davri xujayralarni organ va sistemalarni tez rivojlanishi va shaqllanishi bilan harakterlanadi. Uruglanish va o’sish davrlarida muxit alohida urin to’tadi, chunki bu davrda oziqlanish ona xisobida o’tadi. Lekin embrion va xomila teratogen faktorlarga juda sezgir bo’ladi, ular uni ulimga, tug’ma poroklarga hamda funktsional shikastlanishlarga olib keladi va bu uzgarishlar tug’ilgandayok, ba’zida yillar, un yillar utgandagina yuzaga keladi. Shikastlangan sistema va shikastlanish vaqtga qarab quyidagilarga bulinadi.
Gametopatiya- har bir gameta 23 xromosomi bor. Uruglangan xujayrada esa23 juft xromosom bor, ularni autosomlar deb ataladi. Bu 22 juft xromosomlar uz funktsiyalari va razmerlari bilan bir biriga mos keladi. 23-chi juft ham X va ﻻ erkaqlar jinsi va ikkita XX ayollar xromasomasi bilan farq qiladi. Bu xromasomalar jinsiy xromasomalar yoki gonosomalar deb ataladi. Nasliy sifatlar 10.000 ortiq ishlovchi elementlarda– xromosom bulakchalarida bo’ladi va ular genlar deyiladi. Genlar- genotopik obrazni ifodalaydi ya’ni irsiy beriladigan sifat potentsialini mujasamlantiradi. Sifat mafko’rasinituplami esa, nasliy sifat belgilari va tashqi muxit ta’siri ostida shaqllanadi va fenotip deb ataladi. Agar otasi va onasini juft genlari uzini sifat va xususiyati bilan bir bo’lsa unda zigotani- gomozigotadeyiladi, agar juftlar orasida farq bo’lsa, unda geterozigota deyiladi. Bunda agar genlarni ikki jufti farqli informatsiyaga ega bo’lsa, unda fenotepning birovini informatsiyasi o’tadi, ikkinchisini esa potentsial xoligacha koladi. Birinchi xolda u dominant, ikkinchisida retsessiv deb ataladi. Dominant tipidagi kasalliklarda, bitta geterozigota( ya’ni patologik) va salomat gen bilan birlashadi, shunda yarim nasl kasallangan va yarmi fenotip va genotip bo’yicha salomat bo’ladilar. Agar ikki gomozigotlar birlashsa unda juda nokulay vaziyat vujudga keladi, bunda hamma nasl kasallanadi, chunki har bir gemeta uzida patolgik nukson saqlagan bo’ladi. Jinsiy xromasomalarni patologik xususiyatlarini nasliy o’tkazishi murakkab o’tadi. Erkaqlar(kletkalar) xujayralar X va ﻻ xromosomalarni, bunda X xromosoma agar patologik genlari bo’lsa, unda u erkaqlarga kasallik tarkatuvchi xisoblanadi, xattoki anomaliya retsessiv tipii bilan utayotgan bo’lsada. Bu erkaqlarni ayollar nasli esa anomal X- xromosomaga ega bo’lib, lekin ularni fenotiplari normal bo’ladi, chunki ularda ayollarni sog’lom X- xromosomasi bor. SHuning uchun ularni nasliga kasallik uchramaydi va ular shu patologik genlarini kelgusi nasllarga beradilar, qaysidaki o’g’il bolalar kasallanadilar, qizlar esa faqat «qonduktor» o’tkazuvchi vazifani bajaradilar. Bunga misol bo’lib daltonizm, gemofiliya kasalliklaridir.
Xromosom abberatsiyalari- oxirgi yillarda katta zafarlaridan biri bu sifat va miqdor jixatidan odamlar xujayralarida xromosomlarni tekshirishdir. Bulardan xozirgi davrda keng kulamda yoyilgan reduktsion bulinishda, xromosomlarni bulinmasligidir. Bulingandan keyin gametalarni biri ikala xromosomani xususiyatlarini saqlaydi, bunda ikkinchi gameta «vakat» bush koladi. Bulinmagan xromosomali gameta boshka gameta bilan qo’shilganida bunda naslni har bir xujayrasi 23 juft xromosomadan tashkari yana bir xromosoma qo’shilishi bilan– trisomiyani xosil qiladi. 21-par xromosomlari bilan qo’shilganida bu trisomiya- Doun kasalligi deb ataladi. Ba’zida esa Yangi aytib utganimizdek, «vakant» gameta qo’shilganida-monosomiya va bu kasallik Shershevskiy-Terner kasalligi deb ataladi. Embriopatiya– Ilmiy ishlar va Amaliy kuzatishlar skarlatinoz kizilchada embriopatiyani kelib chikishida, organogenezni qaysi boskichida ta’sir etishi bilan shikastlanishni chuqurligini aniqlab berdilar. Xomiladorlikni o’tishi, ya’ni organogenezni fazalarida organlarni shikastlanishi quyidagi tartibda boradi: kuz-miya-yurak-kulok-suyaqlar. Agar infektsiya birinchi o’sish davrlariga ta’sir etsa unda kuz, miya va yurak shikaslanadi, agar kechrok ta’sir etsa unda yurak va eshitish sistemasi shikastlanadi lekin kuz shikastlanmaydi. 3-oydan keyingi davrda ona skarlatinoz kizilcha bilan kasallanmaganda u faqatgina xomilada tug’ma kizilchani kelib chikishiga sabab bo’ladi. Kuchli rentgen nurlanish oqibatida unga sezgir bo’lmagan sistemalarni ham shikastlanadi va qator poroklarni kelib chiqaradi. Ximiyaviy dorilar orasida talidomid kuchlidir, u birinchi navbatda kul, oyoklarga ta’sir etib ameliya, fokomeliya kasalligini chakiradi. Kortizonni katta dozalari- tug’ma poroklar ko’pincha har xil poroklar katta yoshda oila ko’rganlarni farzandlariga uchraydi.
Masalan, Doun kasalligi ko’pchilik yoshi katta ayollarning farzandlariga uchraydi: agar ona yoshi to30 yoshgacha bo’lganda u-0,5 ‰, 45 yoshdan kattada esa-20‰ tashkil qiladi.
Fetopatiya-bu davrga ko’p uchraydigan infektsiyalardan biri toksoplazmozdir. Bu infektsiya tronsplantsentar yo’li bilan utib tug’ma ko’r gidrotsefaliya va chala tug’ilishga sabab bo’ladi.
Sitomegaliya– tug’ma kasallik bo’lib, markaziy asab sistemasini shikastlaydi. Tug’ma sifalis va listerioz- organ va sistemalarni og’ir shikastlantiradi (MNS, gepatit, yurak poroklari, tashqi organ va sistemalar.
Boshlangich neonatal davr: bu yuldoshdan ajratib, 7- kunlikdagi vaqt. Bu davr bolani ona kornidan tashqi muxit bilan moslashish davridir. Bu vaqtda mustaqil nafas olish va kichik qon aylanish sistemasini ishga tushishi bilan boshlanadi. Shu vaqtdan boshlanib ovqat qabul qilish boshlanadi. Chaqaloqlik davrida organizm va sistemalar juda uzgaruvchan bo’ladi va salgina ta’sir ostida muvozanat buzilishi mumkin, bu esa chaqaloqni o’sishiga salbiy ta’sir etadi.
1. Ko’krak qafasi«voronka» formasida.
2. Kefoz yoki kifoslioz.
3. Mikroftalmiya, gidrooftalmiya.
4. Yurak, tomir yetishmovchiligi
5. Umumiy xilsizlik.
Davosi simptomlarga qarab.
Tana og’irligini uzgarishi semiotikasi.
1. I-II-III darajali gipotrofiya, I-II-darajali paratrofiya, gipostatura.
2. Malabsorbtsiya sindromi, infektsiya, surunkali intoksikatsiya, enzimopatiya.
3. Eksudativ enteropatiya-ichaqlarning bir qator yalliglanishlari (ichak allergozlari, nodozli periarteriit, kapilyarlarning o’tkazuvchanligini oshishi).
4. Qandli diabet.
5. Qandsiz diabet
6. Bukok kasalligi.
7. Surunkali enterokolit
8. Surunkali dizenteriya.
9. Amebiaz, askaridalar, pakana zanjirli gijja, xukkiz gijjasi.
10. Surunkali osteomielit.
11. Girshprung kasalligi.
Asab anoreksiyasi yoki ruxiy anoreksiya bolalarda pubertat davridagi ozginligi deyiladi.
Bunda tez ozginlik, og’ir formadagi gipotrofiya xattoki atrofiyaga, bolalarda ruxiy ta’sir asosida oz ovqatlanishi yoki butalar ovqat yemasligi natijasida kelib chikadi. Bu kasallik ko’pincha kiz bolalarni pubertat va balog’atga yetish davrida kuzatiladi. Bu kasallik intellektual rivojlangan va yaxshi tulik oilalarda usgan qizlarda uchraydi. Bunda kasal oilaviy ruxiy ta’sir ostida vujudga keladi vash u asosida ota- onalarni yoki uzini jazolamokchi bo’ladi. Bolani ishtaxasi yukoladi, tayorlangan ovqatni yemaydi, ko’pincha kusadi yoki yashirincha uzi ko’sishga harakat qiladi.
Kasallik belgilari: tana og’irligini 40% gacha kamayishi, zapor, bradikardiya, qon bosimini kamayishi, eksikoz, depressiya. Bu xolat oylar va yillar muddatida davom etishi mumkin. Har xil indekslardan foydalanib bolaning tana tuzilishining garmonal va biologik rivojlanishi xakida fikr yuritish mumkin.
Erismag indeksi: ko’krak aylanasi va bo’y uzunligini yarmi orasidagi farq. Bu indeks ko’prok maktab yoshidagi bolalarning jismoniy rivojlanishini kuzatishda qo’llaniladi.
Chulitsskiy indeksi - yelkaning 3-aylanasi, + son aylanasi + boldir aylanasini qo’yib, bo’y uzunligidan ayirmasi. U sog’lom usayotgan bir yoshdagicha bo’lgan bolalarda 20-25 ga teng bo’ladi, 3-5 yoshda10-15 sm teng. Bu indeksni pasayishi bolani noto’g’ri ovqatlanganidan dalolat beradi. Tur indeksi-bosh aylanasidan ko’krak aylanasi ayirmasi. Yangi tug’ilgan chaqaloqlarda u+1,5-2sm teng, 3-4 oyligida- 0. va bir yoshida-1,6-2 ga teng bo’ladi.
Gavda yuzasi bolalik davrida asosan bola xayotining birinchi yilida bolani gavda yuzasi, gavdaning og’irlik birligi katta yoshdagilarga nisbatan katta bo’ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloqlarning1 kg tana og’irligiga tanasining 0,06 m2 yuzasi to’g’ri keladi. Kattalarda esa1 kg tana og’irligiga faqat0,02m2 teng keladi.
Tana bo’yi va og’irligini uzgarishi.
Bolaning har xil fizik rivojlanish ko’rsatgichlarining uzgarishini kuzatishni xisobga olgan xolda, O’rtacha aniqliklarni bilish kerak.
Bu aniqliklarning harakteristikasi bo’lib belgi yoki ko’rsatgichlarning O’rtacha arifmetik qiymati (M) xisoblanadi va chetlanishlarning o’rtacha qiymati bo’ladi. Sog’lom bolalar uchun standart M+2 ko’rsatgichidan chetga chikuvchi qiymatlar patologiyadan guvox beradi.
Asab sistemasi bir tomondan organizm, to’qima va sistemalarda bo’ladigan fiziologik va metabolik protsesslarni boshkari boradi, boshka tomondan esa organizmning tashqi muxit bilan boglab turadi. Odam organizmning aqliy rivojlanishi 50% xayotning birnchi 4-yilida, 30%, 4-8 yoshda va kolgan 20% 8-17 yoshda bo’ladi, Asab sistemasi medular plastinka shaqlida embrional rivojlanishinig birinchi xaftasida payda bo’ladi va keyinchalik undan medular naycha xosil bo’ladi. Medular naychaning oddingi qismi rivojlanishi natijasida 5-6 xaftaligida miya pufaqlari paydo bo’lib keyinchalik undan bosh miyaning asosiy 5 qismi xosil bo’ladi.
1) Mazol to’qimasi bilan birlashgan ikki yarim shar
2) Oraliq miya
3) O’rta miya
4) Bevosita orqa miyaga o‘tuvchi, uzunchok miya (tuepserop)
5) Xomilaning IV-V oylik davrida gipotalamus yadralari va miyaning o’sishi tez kechadi. Bosh miya pustloginig rivojlanishining tezlashishi xomiladorlikning oxirgi oylarida kuzatiladi.
Chakoloklarda bosh miya nisbatan kattaligi bilan farqli, katta ariklari va chiziklari yaxshi bilinib turadi, lekin ularning chuqurligi va balandligi past bo’ladi. Kichik arikchalari kam bo’lib ular asosan tug’ilgandan keyi npaydo bo’ladi. Peshona bulagi katta yoshdagilarga nisbatan kichik, ensa bulagi esa katta bo’ladi. Miyacha suet rivojlangan bo’lib, yarim sharlari va yuzaki arikchalari kichik xajmliga bilan harakterlanadi. Yonbosh korinchalar nisbatan keng va chuzik bo’ladi. Chakoloklarda kulrang modda, ok moddadan yomon ajralgan bo’ladi. Bu shuni ko’rsatadi-ki asab xujayralari faqatgina bir biriga yaqin joylashmasdan, balki ko’p miqdorda ok modda soxasidan ham joylashgan bo’ladi, shu bilan birga mielin pustlogi yuk. Chakoloklarni 1 kg tana og’irligiga 109 gr miya moddasi, kattalarga esa 20-25 gr. Asab sistemasini o’sishi yosh bolalarga tez kechadi, asosan u birinchi 3 oydan, asab xujayralarni differentsialanishi 3 yoshda va 8 yoshga borib miyaning tuzilishi kattalarnikiga uxshash bo’ladi. Mielen pustlogini o’sishi asab xujayralaridan boshlanib pereferiyaga uta boshlaydi. Oliy asab sistemasini mielenizatsiyasi quyidagicha kechadi. Vestibulo-spinal yul xomila rivojlanishini 6 oyida, rubro-spinal VII-VIII oyida, kortiqospinal yul esa tug’ilgandan keyin.
Bola 1 yoshdan 2 yoshga o’tishida, ya’ni yura boshlaganda mielinizatsiya tez kechadi va 3-5 yoshga borib butunlay tuganlanadi.
Yosh bolalarda, kattalarga nisbatan qon bilan ta’minlanishi yaxshi, chunki ularda kopilyar turi kalinjoylashgan va ular tug’ilgandan keyin ham ko’payib boradi, lekin1 yoshgacha bolalarda miyadan qonning kaytishi sekin o’tadi, chunki diploetik venalar likildoklarni yopilishi bilan paydo bo’ladi. bu esa toksik moddalarni va metopolitlarni miyada to’planishi uchun muxit paydo bo’ladi. bu esa yosh bolalarda toksik formadagi infektsion kasalliklari bilan tezda shikastlanishiga olib keladi, Yana bir sabab gemato-entsefalitik tusikni yuqori o’tkazuvchanligidir. Chaqaloqlarda miyaning qattiq pardasi juda yupka bo’lib, kallaning asos suyaqlarida yopishgan bo’ladi. Yumshok va urgimchak simon pardalari juda yupka, sudral va sup araxnoidal bushliklarida kamaygan bo’ladi.tsisternalar miya asosida joylashgan bo’lib, nisbatan katta. Silviev suvkuviri, kattalarga qaraganda keng bo’ladi. Orqa miya tug’ilganda bosh miyaga Qaraganda yaxshi rivojlangan. Bo’yin va bel soxasidagi kattalashuvi yaakaloklarda yuk, faqatgina ular 3 yoshlarga borib Kurina boshlaydi. Orqa miya uzunligi chaqaloqlarda 14 sm, 7-10 yoshga borib u 2 xissa oshadi, lekin uning o’sishi umurtka pogonasini o’sishidan sekinlik bilan o’tadi. Va yosh oshishi bilan yuqoriga kutarila boshlaydi. Bu xususiyatning orqa miyaning teshishiga, xisobga olish zurur.
Miya va pustloklari shikastlashida, orqa miya suyuqligini tekshirish muxit ahamiyatga ega. Normada suyuqlik 1 minutda 20-4 tomchi tushishi kerak.