Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

16.3.1. Kimyoviy reaksiyaning aktivlanish energiyasi 

Kimyoviy reaksiya sodir boʻlishi uchun reaksiyaga kirishuvchi 

moddalar aniq oriyentatsiya va ma’lum energiyaga ega boʻlib, moleku­

lalarning bir­biri bilan toʻqnashuvi zarur. Har qanday kimyoviy reak­

siyaning tezligi vaqt birligida reaksiyaga kirishayotgan molekulalarn­

ing  toʻqnashish  soniga  bogʻliq,  biroq  har  qan day  toʻqnashish  ham 

ularni oʻzaro reaksiyaga kirishishiga olib kelavermaydi.  Reagentlar 

kimyoviy  ta’sirlashganda    bir­biri  bilan  toʻqnashib,  ular  orasidagi 

bogʻ uzulishi uchun ma’lum energiyaga ega boʻlishi kerak. Reagent­

lar orasidagi bogʻni uzish uchun sarf boʻla digan energiya aktivlanish 

energiyasi deyiladi. Agar toʻqnashuv lar energiyasi aktivlanish energi­

yasidan  kichik  boʻlsa  reaksiya  sodir  boʻlmaydi.Toʻqnashuvlar  soni 

koʻp boʻlishiga qaramay faqat aktiv toʻqnashuvlar natijasida reaksiya 

mahsuloti hosil boʻladi.

Kimyoviy reaksiya sodir boʻlishi uchun quyidagi talablar bajari­

lishi shart:

• reagentlar molekulalari oʻzaro toʻqnashishi shart;

---

Tibbiy kimyo / 1  

357

• molekulalar oriyentasiyasi reagentlar orasidagi bogʻni uzishga 

va yangi bogʻni hosil qilishga yoʻnaltirilgan boʻlishi shart;

• toʻqnashuvlar energiyasi aktivlanish energiyasdan katta boʻli­

shi kerak.

Demak, dastlabki moddalarni reaksiya mahsulotiga aylantiradi­

gan energiya ayni reaksiyaning aktivlanish (faollanish) energiyasi 

deyiladi. Aktivlanish energiyasi E

akt.

 holida belgilanadi. U kJ/mol 

yoki kkal/mol da oʻlchanadi. E

akt.

 kimyoviy reaksiyalarning asosiy 

kinetik tavsifnomasi hisoblanadi.

Aktivlanish  energiyasi  va  reaksiyaning  yoʻnalishi  oʻrtasidagi 

bogʻlanish aktivlanish energiyasining egri chizigʻi deyiladi. Ak­

tivlanish energiyasi dastlabki moddalarning reaksiya mahsulotiga 

aylanishidagi  asosiy  energetik  “toʻsiq”  dir.  Bu  “toʻsiq”  ning  ba­

landligi (E

akt.

 – qiymati) qanchalik kichik boʻlsa, kimyoviy reaksiya 

shuncha oson va demak tez amalga oshadi.Kimyoviy reaksiya tez­

ligi aktivlanish energiyasi qanchalik katta boʻlsa, reaksiya shuncha 

sekin  oʻtadi.  Molekulalarning  aktivlanishi,  tashqi  omllar  ta’sirida 

oʻzgaradi: haroratning koʻtarilishi, ultratovush ta’siri, nurlanish en­

ergiyasining ta’siri va boshqalar.

Reaksiyaning  energetik  gʻovi  qancha  kichik  boʻlsa,  shuncha 

reaksiya borishi oson boʻladi va reaksiya tezligi katta boʻladi. Haro­

ratning ortishi, zarrachalar harakatini keskin oshiradi.

---

1-kurs talabalari uchun darslik

358

1889­yilda S.Arrenius, kimyoviy reaksiyalarning asosini tus­

huntirib beradigan, aktivlanish energiyasi nazariyasini taklif eta­

di. Bu nazariyaga muvofiq, faqat shu reaksiya borishi uchun kerak 

boʻlgan aniq energiya qiymatiga ega boʻlgan molekulalar toʻqnash­

gandagina reaksiyaga kirishadi. Bu molekulalar aktiv molekulalar 

deb ataladi. Kimyoviy reaksiya tezligi esa, aktiv molekulalarning 

soniga bogʻliqdir. Aktiv molekulalar soni qancha koʻp boʻlsa, reak­

siya shuncha tez boradi. 

Aktiv  molekulalarning  sonini  S.Arrenius  quyidagi  tenglama 

yordamida hisoblash mumkinligini koʻrsatdi:

N=N

0

-e

–E/RT

bunda:

N – aktiv molekulalar soni.

e – natural logarifmning asosi, 2,717

N

0

 – molekulalarning umumiy soni 

E – aktivlanish energiyasi

T – absolut harorat

R – universal gaz doimiysi 8,314 kJ/mol

Har  qanday  reaksiya  oʻzining  aktivlanish  energiyasiga  ega. 

Ayrim reaksiyalarning aktivlanish energiyasi hisoblangan va yoʻriq­

nomalarda keltiriladi.

2Cl

2

O → Cl

2 

+ O

2   

E = 88 kJ/mol

2HJ → H

2 

+ I

2    

E = 182,84kJ/mol

2NO

2 

→ 2NO +O

2   

E = 111,00kJ/mol

C

12

H

12

O

11 

+ H

2

O → 2C

6

H

12

O

6 

E = 108,78 kJ/mol

C

6

N

12

O

6 

→ 6CO

2

 + 6H

2

O  E = 251 kJ/mol

2SO

2

 + O

2 

→ 2SO

3   

E = 335kJ/mol