Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

15.7. Termodinamik potensiallar

Yuqoridagi  boʻlimlarda kimyoviy jarayonlarning oʻz­oʻzidan 

amalga oshishining ikki asosiy mezonini koʻrib chiqamiz:

– Jarayonlar sistema ionlarning molekulaga aylantirish, moleku­

lalarning  esa  yuqori  agregat  holatidagi  molekulalarga  (makro­

molekula) larga aylantirish orqali shu holat uchun mumkin boʻlgan 

eng kichik energiya sari intiladi. Izobar sistemalarda bu entalpiya 

oʻzgarishi (ΔH), izoxor sistemalarda esa ishki energiya oʻzgarishi 

(ΔU) orqali ta’minlanadi.

–  Sistema  makromolekulalarni  quyi  molekulalarga,  moleku­

lalarni esa ionlarga ajratish orqali oʻzidagi betartiblikni eng katta 

qiymatlargacha orttirish sari intiladi. Bu entropiya omili qiymati­

ning (ΔS) ortishi orqali ta’minlanadi.

Ushbu ikki mezon tabiati jihatidan oʻzaro qarama­qarshi yoʻ­

nalgan boʻlib, sistemaning betartibligini oshishiga ΔH va ΔU ning 

kamayishi, ΔH va ΔU ortishiga esa ΔS kamayishi qarshi turadi. Ja­

rayonning amalga oshishi va yoʻnalishi birinchi (ΔH va ΔU) va ik­

kinchi (ΔS) mezonning qaysi biri koʻproq effektivlikga ega ekanligi 

bilan belgilanadi.

---

Tibbiy kimyo / 1  

339

Demak, har qanday kimyoviy sistemaning barqarorligi, entalpik va 

entropik omillarga bogʻliqdir. Birinchisi sistemaning tartibini ifodalay­

di va bu jarayon ichki energiya yoki entalpiya kamayishi bilan oʻtgan­

ligi uchun, sistemaning barqarorligi ortadi. Ikkinchi faktor sistemaning 

betartibligini ifodalaydi, chunki bu holatning termodinamika nuqtayi 

nazaridan imkoniyati koʻproq. Shu xususiyatlarning yigʻindisi yangi 

termodinamik funkstiya – G bilan ifodalanib Gibss energiyasi yoki izo-

barik – izotermik potenstial deb ataladi. Izobarik – izotermik jarayonlar 

uchun Gibss energiyasini oʻzgarishi quydagiga tengdir:

Δ G 

298

 = ΔH

298

 – TΔS

298

Bu  tenglama  termodinamikaning  ikkinchi  qonunini  ifodalay­

digan tenglamaning bir turidir. ΔH va ΔS lar kabi, kimyoviy reaksiya 

natijasida Gibss energiyasining oʻzgarishi reaksiya mahsulotlari ho­

sil boʻlishi Gibss energiyalarining yigʻindilaridan dastlabki moddalar 

hosil boʻlishi Gibss energiyalarining yigindilarini ayirmasiga tengdir:

Δ G 

0

sist

 = 

∑

Δ G 

0

soʻnggi

 ­ 

∑

ΔG 

0

dastlabki

Oʻzgarmas  harorat  va  bosimda  kimyoviy  reaksiyalar  oʻz­

oʻzidan borishi faqat ΔG<0  boʻlgan tomonga yoʻnaladi va ΔU>0  

boʻlgan tomonga oʻz­oʻzidan oʻtolmaydi 

ΔG=0  kimyoviy  muvozanat  holatiga  toʻgʻri  keladi.  Shunga 

asos lanib termodinamikaning ikkinchi qonuni eng muhim ta’rifla­

nishi – har qanday sistema sistemaning Gibss energiyasini minimal 

kattalikka olib kelishga intiladi.

15.3­jadvalda har xil ΔH va ΔS ishoralarining yigʻindisidagi ja­

rayon oʻz­oʻzidan borishi yoki bormasligi imkoniyatlari koʻrsatilgan.

Δ G =ΔH­TΔS   Δ G <0  boʻlsa, bu jarayon oʻz­oʻzidan ketadi.

15.3-jadval

ΔH,  ΔS va Δ G ishoralari va jarayonning borish imkoniyati