Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Ba’zi biologik jarayonlarning FIKi

N Biologik jarayonlar

FIK

1. Glikoliz va terminal oksidlanish

42%

2. Oksidlanuv fosforillanish

55%

3. Mushaklar qisqarishi

40%

Jarayonning  oʻz­oʻzidan  amalga  oshishi  sistemaning  ichki  en­

ergiyasini kamayishiga (minimal energiya tomon) intilishdan tashqari 

uning tartibsizlik holati sari inilishi bilan ham belgilanadi. Sistema-

ning tartibsizlik tomon intilishining mezoni entropiya faktori boʻlib, S 

bilan belgilanadi, birligi J/(mol·K). Entropiya – modda yoki sistema 

xossalaridan biri boʻlib, T, P, U, H kattaliklari singari ularning hola­

ti va tabiatiga bogʻliq boʻladi. Entropiya deganda, reaksiya borishi 

natijasida hosil boʻlgan issiqlik effektining absolut haroratga boʻlgan 

nisbati tushuniladi – Q/T. Reaksiya borishi natijasidagi entropiyaning 

oʻzgarishini quydagicha koʻrasatish mumkin:

Qaytar jarayonlar uchun: ΔS = δQ / T

Qaytmas jarayonlar uchun: ΔS >δQ / T

Ikkala jarayonning ifodasi: ΔS ≥ δQ / T

Ikki  gazdan  iborat  boʻlgan  bir­biri  bilan  reaksiyaga  kirmay­

digan  sistemani  koʻrib  chiqamiz.  Masalan,  oʻzaro  toʻsiq  bilan 

ajratilgan idishning bir tomonida Ar va Ne gazlari joylashtirilgan. 

Toʻsiqni olib tashlasak, gazlar aralashib 

idish boʻylab bir xil tarqaladi. Bu hodisa 

albatta oʻz­oʻzidan boradi. Sistema tar­

tiblilik koʻproq boʻlgan holatdan, tartib­

lilik kamroq boʻlgan holatga oʻtadi.

15.4-rasm. Entropiyaninmg oʻzgarishi

---

Tibbiy kimyo / 1  

335

Lekin, teskari, hodisa roʻy bermaydi, sistema oʻz­oʻzidan av­

valgi holatga oʻtolmaydi, bizning misolimizdagi gazlar oʻz­oʻzidan 

bir­biridan ajrala olmaydi.

Issiqlik harorati yuqori boʻlgan jism, harorati past boʻlgan jism­

ga oʻz­oʻzi oʻtadi va bu jarayon harorat tenglashguncha davom eta­

di. Biroq oʻz­oʻzidan issiqlik harorati past boʻlgan jismdan, harorati 

yuqori boʻlgan jismga oʻtmaydi (Klauzius). Demak, sistema bu yer­

da ham yuqori tartibdan betartib boʻlish tomonga oʻtadi, ya’ni siste­

ma har doim oʻz­oʻzidan betartib tomonga yoʻnaladi. Sistemaning 

tartibini ifodalaydigan kattalik – entropiya deb ataluvchi termodi­

namik kattalikdir.

Har qanday harakat tartibni buzadi va natijada entropiya ortadi. 

Suyuqlik qattiq jismga nisbatan betartib, demak, kattaroq entropiya­

ga ega. Isitish jarayoni suyuqlikning entropiyasini oshiradi, ayniqsa 

gaz holatga oʻtganda uning qiymati yanada yuqori boʻladi. Jismning 

betartiblik darajasi gaz holatda suyuq holatidan katta va qattiq ho­

latidagidan yana ham kattaroqdir. Quyida suvning turli agregat ho­

latlaridagi entropiyasi keltirilgan, bunda entropiyaning eng yuqori 

son qiyamti uning gaz holatiga mos keladi.

S

0

298

 H

2

O

( k )

 = 39,33 J/mol K

S

0

298

 H

2

O

( s )

 = 69,96 J/mol K

S

0

298

 H

2

O

( g )

 = 188,74 J/mol K

Ammo allotropik shakl (ikkisi 

ham qattiq) oʻzgarishlarida entropiya 

teng qiyamtlarga ega boʻladi:

15.5-rasm. Entropiyaning oʻzgarishi

 S

0

298

 (C) graf. = 5,74 J/ mol K

S

0

298

 (C) olmos. = 5,74 J/ mol K

15.5­rasmda keltirilgan grafikada harorat oshganda entropiya­

ning modda holati oʻzgargandagiga nisbatan deyarli oʻzgarmasligi 

---