Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Titrimetrik analiz usullarini qoʻlaniladigan kimyoviy  

reaksiyalari boʻyicha sinflanishi

Reaksiya

Usul

Reagent 

(titrant)

Usullar

Aniqlanila yotgan 

moddalar

Protoliz

Neytral lash 

usuli

НCl, HClO

4

, 

HNO

3

Atsidimetriya 

Asos 

KOH, NaOH 

va bosh.

Alkali metriya 

Kislota 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

258

Kompleks 

hosil boʻlishi

Komplek­

sometriya

EDTA

Komplek sono

metriya 

Metallar va 

ularning birikmalari

NaF

KCN

Ftorido metriya 

Sianido metriya

Ba’zi bir metallar, 

organik moddalar

Oksidla

nish qay tari 

lish

Oksidi­

metriya

KMnO

4

К

2

Сr

2

O

7

Permanga­

nometriya 

Xromato metriya

Qaytaruv chilar

KJ va 

Na

2

S

2

O

3

Yodomet riya 

Qaytaruv chilar, 

oksidlov chilar, 

kislotalar

Askorbin 

kislota

Askarbi nometriya

oksidlovchilar

Choʻkti

rish

Sedimet­

riya 

AgNO

3

Argento metriya 

Galogenidlar 

Titrlash jarayonini bajarilish usuliga koʻra quyidagi usullarga 

boʻlish mumkin:

• Toʻgʻri titrlash. Bu usulda tekshirilayotgan modda bilan aniq­

lovchi modda (reaktiv) oʻrtasida toʻgʻridan toʻgʻri kimyoviy reak­

siya boradi;

•  Qayta titrlash.  Bunda  aniqlanayotgan  modda  eritmasiga 

muay yan  ortiqcha  (ammo  aniq  oʻlchangan)  miqdordagi  standart 

eritma qoʻshiladi va bu standart eritmaning ortiqcha miqdori boshqa 

standart eritma bilan titrlanadi;

• Almashinish usuli (yoki “oʻrinbosar“) bilan titrlash. Bu usulda 

aniqlanayotgan modda va biror aniqlovchi modda (reaktiv) ta’sirida 

hosil boʻlgan reaksiya mahsuloti standart eritma bilan titrlanadi.

Titrimetrik analiz asoslari

Hajmiy analiz tekshirilayotgan eritma hajmini va u bilan ta’sir­

lashishga  sarf  boʻlgan  reaktiv  eritmasi  hajmini  aniq  oʻlchashga 

asos lanadi. Titrimetrik (hajmiy) analiz usulida biror moddaning 

konsentratsiyasini aniqlash uchun albatta ikkinchi eritmaning kon­

sentratsiyasi ma’lum (titrlangan eritma) boʻlishi kerak. 

---

Tibbiy kimyo / 1  

259

Titrimetrik analizda hisoblash ekvivalentlar qonuniga asosla-

nadi: ekvivalent molyar konsentratsiyasi bir xil boʻlgan eritmalar 

oʻzaro  teng  hajmda  ta’sirlashadi. Turli konsentratsiyali eritmalar 

ta’sirlashganda moddalarning hajmi konsentratsiyaga teskari pro­

porsional boʻladi. Ekvivalentlar qonunining matematik ifodasi quy­

idagicha: 

V

1

∙с(1/z X

1

) = V

2

∙с(1/z X

2

)

bunda 1/z –ekvivalentlik omili;

с(1/z X

2

) –X

2 

modda eritmasining ekvivalent molar konsentrat­

siyasi;

с(1/z X

1

) – X

1 

modda eritmasining ekvivalent molar konsentrat­

siyasi;

 V

1

va V

2 

– 1 va 2­ eritmalarning hajmi;

Har ikki ta’sirlashuvchi moddalarning ekvivalent molyar kon-

sentratsiyasining hajmiga koʻpaytmasi oʻzgarmas kattalikdir. Shu 

qonuniyat asosida turli hisoblashlar olib boriladi, buning uchun V

2, 

с(1/Z X

2

) va V

1 

ma’lum boʻlsa, 1­eritma konsentratsiyasi с(1/z X

1

)

ni  aniqlash  (uning  yordamida  titr,  massa  va  boshqa  kattaliklarni 

aniqlanadi) mumkin. 

Titri  (konsentratsiyasi)  ma’lum  boʻlgan  eritmani  konsentrat­

siyasi noma’lum boʻlgan eritmaga byuretka yordamida tomchilab 

quyish jarayoniga titrlash deyiladi. 

Konsentratsiyasi ma’lum eritma ­ titrlangan, ishchi eritma yoki 

standart eritma,  deb  nomladi.  Bunday  eritmani  erituvchi  va  eri­

gan modda miqdorini aniq oʻlchab tayyorlash mumkin yoki boshqa 

konsentratsiyasi ma’lum eritma yordamida titrini aniqlash mumkin. 

Birinchi holda eritma aniq titrli deyiladi, ikkinchi holda aniqlangan 

titrli eritma deyiladi. 

Titrlangan  eritma  tayyorlash  uchun  eritilayotgan  moddaning 

tarkibi oʻta sof va doimiy (tarkibi saqlash natijasida oʻzgarmasli­

gi)  boʻlishi,  saqlanganda  havo  ta’sirida  oʻzgarmaydigan  boʻlishi 

kerak. Bunday moddalarga koʻpgina tuzlar (natriy tetraborat (bura) 

Na

2

B

4

O

7˙

10H

2

O,  natriy oksalat Na

2

C

2

O

4

, kaliy bixromat K

2

Cr

2

O

7

, 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

260

natriy xlorid NaCl,  oksalat kislota 

H

2

C

2

O

4

 ∙2H

2

O),  kislotalarva  boshqa­

lar misol boʻladi.

  Hajmiy  analizda  (titrimetrik 

analiz) natijani aniq olish asoslaridan 

biri  bu  ishchi  eritma  konsentratsiya­

sining  aniqlik  darajasining  yuqorili­

gidir.  Shunday  aniqlikda  tayyorlan­

gan eritmalarni saqlashda quyidagilar­

ga e’tibor beriladi:

1) saqlaganida eritma bugʻlanmasligi kerak;

2) atrof­muhitdan ifloslanmasligi kerak;

3) parchalanmasligi kerak.

Titrlangan eritmalarning konsentratsiyasi doimo boshqa standart 

eritmalar yordamida tekshirib turiladi. Titrlangan eritmalarni tayyor­

lash uchun fiksanallardan ham foydalanish mumkin. Fiksanallar shisha 

ampulalarda 1,00l aniq molyar konsentratsiyali eritmasini tayyorlash 

mumkin boʻlgan aniq miqdor oʻlchamidagi qattiq moddalar yoki aniq 

oʻlchamdagi suyuqliklardir. Eritma tayyorlash uchun fiksanal ichida­

gi eritma 1 lli oʻlchov kolbasiga solinadi va ustiga kolbaning oʻlchov 

chizigʻigacha erituvchi qoʻshiladi.