Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Titrimetrik analiz tarixi

 Titrimetrik analiz (titrimetriya) – kimyoviy analizning muhim 

usullardan biridir. U dastlab XVIII asrda yuzaga keldi. Bu usulga 

Gey­  Lyussak  asosiy  tushunchalarni  kiritdi,  bular  “titrlash”,  “ti­

trant”  va  boshqa  “titr”  soʻziga  asoslangan  terminlardir.  Eritmalar 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

256

mavzusidan ma’lumki, titr ­ bir millilitr eritma tarkibidagi erigan 

moddaning grammlarda ifodalangan massasidir. 

XVIII  va  XIX  asrlarda  byuretka  va  pipetka  ixtiro  qilindi 

(F.Dekruazil). XIX asrlarning oʻrtalarida nems kimyogari K. Mor 

oʻsha davrgacha mavjud boʻlgan barcha titirimetrik usullarni jam­

lab, ularning asosi bir xil ekanligini asoslab berdi. Usullarning bar­

chasida X komponent saqlagan eritma namunasiga, har doim aniq 

konsentratsiyali R (titrant) eritmasi qoʻshiladi. Bu jarayon titrlash 

deyiladi. Titrlash jarayonida X va R orasida kimyoviy reaksiya bori­

shi kuzatadi. Ekvivalent nuqtaga yetganda, ya’ni namuna tarkibida­

gi moddaning ekvivalent mol miqdoriga qoʻshilayotgan ishchi erit­

maning ekvivalent mol miqdori teng boʻlganda, titrlash toʻxtatiladi 

va R­eritmaning hajmi oʻlchanadi. Titrlashda reaksiyasining tugash 

holati titrlashning tugash nuqtasi yoki ekvivalent nuqta deyiladi. 

 X ning massasi yoki konsentratsiyasi tekshirilayotgan namu­

nani titrlash uchun sarf boʻlgan titrant hajmiga koʻra aniqlangani 

uchun bu analiz usuli hajmiy analiz deb atalgan. Bu nom hozirgi 

kunda ham ishlatiladi. Titrlangan eritmani tomchilab quyish jara­

yoni esa shu turdagi istalgan usulga xos. 

XIX asr oxirlaridan titrimetrik usuldan ilmiy izlanishlarda, za­

vod­fabrikalar qoshidagi va boshqa turli­ tuman laboratoriyalarda 

qoʻllana boshlandi. Bu usul orqali turli moddaning milligramm hat­

to, makrogramm miqdorini hisoblash mumkinligi aniqlandi. Usuln­

ing  keng  qoʻllanilishiga  sabab,  uning  soddaligi,  kam  xarajligi  va 

qurilmaning universalligi boʻldi. Xususan, XX asrning 50­yillarida, 

Shveytsariyalik  tadqiqotchi  G.  Shvatsenbax  tomonidan  uslubinig 

yangi turini (kompleksonometriya) yaratganidan keyin  titrimetrik 

analiz yanada keng qoʻlanila boshlandi. XX­asrning oxirlariga kelib 

titrimetriya usulining ahamiyati susaydi, bu vaqtga kelib bundanda 

sezuvchan instrumental usullar paydo boʻla boshladi. Lekin hozir­

gi  kunda  ham  titrimetrik  analiz  usuli  miqdoriy  analizning  asosiy 

usullaridan biri boʻlib qolmoqda. U koʻpgina kimyoviy elementlar, 

alohida organik va anorganik moddalarning miqdorini tez va aniq 

---

Tibbiy kimyo / 1  

257

tekshirish imkonini beradi. Shuningdek, tarkibning umumiy koʻr­

satkichlarini  (suvning  qattiqligi,  sutning  yogʻliqligi,  neft  mahsu­

lotlarining  kislotali  muhitini,  biosuyuqliklar  tarkibidagi  moddalar 

miqdorini) aniqlash imkonini beradi

. 

Klinik analizda ham titrimet­

rik analiz usuli keng qoʻllanadi.