Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Suyuqlikning  ichki  bosimi deganda uning hajm birligidagi 

molekulalarning oʻzaro tortishuv kuchlari tushuniladi. Bu kuchlar 

ta’sirida  suyuqliklar  aynan  shu  sharoit  uchun  mos  boʻlgan  eng 

kichik sirt yuzasiga ega boʻlish tomon intiladi va suyuqlik tomchi­

lari koʻpincha sharsimon shaklga ega boʻladi.

18.1. Suyuqlik sirtidagi adsorbsiya

Suyuqliklar sirt yuza energiyasini kamaytirish tomon intiladi. 

Toza  erituvchilarda  bu  holat  sirt  yuzasini  kamaytirishga  intilish 

natijasida erishiladi. Eritmalarda esa bu holat erigan modda zarra­

chalarining  eritmaning  sirt  yuzasi  va  umumiy  hajmi  orasida  taq­

simlanishi orqali amalga oshiriladi. Agar biror suyuqlikka boshqa 

bir modda qoʻshsak, suyuqlikning sirt tarangligi oʻzgaradi, chunki 

suyuqlik oʻzining sirt energiyasini kamaytirishga intiladi. Eritman­

ing sirt tarangligi sof erituvchiga nisbatan kattaroq qiymatga ega. 

1

8

.

2­rasmda suyuqlik sirt tarangligini kelib chiqishi koʻrsatilgan.

18.2-rasm. Suyuqlik sirt tarangligini kelib chiqishi

Havo

suyuqlik

---

Tibbiy kimyo / 1  

411

Eritma sirt tarangligini orttiradigan moddalar – sirt nofaol mod-

dalar (SNF) deyiladi.  Ularga  kuchli  elektrolit  tabiatli  anorganik 

moddalar (kislotalar, ishqorlar, tuzlar) misol boʻladi.

Sirt yuzalarining tarangligini kamaytiruvchi moddalar - sirt faol 

moddalar (SFM) deyiladi. Ularga nosimmetrik tuzilishga egaqutbli 

hamda qutbsiz guruhlardan iborat moddalar misol boʻladi.

Moddalarning sirt tarangligini kamaytirish xususiyati ularning 

tarkibida qutblangan yoki oson qutblanadigan (gidrofil – suvni yax­

shi koʻradigan) hamda qutbsiz (gidrofob – suvdan qoʻrquvchi) gu­

ruhlar borligi bilan belgilanadi. Bir vaqtning oʻzida ham gidrofil, 

ham gidrofob guruh saqlovchi moddalar difil molekulalar deyiladi. 

Suyuqlikning sirt tarangligini kamaytiradigan moddalar suyuq­

lik  sirtiga  yigʻila  boshlaydi.  Bunda  difil  molekulalar  oʻzining 

gidrofil guruhi bilan eritmaga qarab, gidrofob guruhlari bilan esa 

havoga  oriyentatsiyalangan  boʻladi.  Natijada  suyuqlikka  solingan 

moddaning sirtqi qavatdagi konsentratsiyasi suyuqlik ichidagi kon­

sentratsiyasidan farq qiladi. Natijada modda tabiatidan qati’y nazar, 

eritma yuzasi va ichki muhiti orasida konsentratsiya gradiyenti (c

2 

–c

1

 = ∆c) paydo boʻladi va diffuziya hodisasi kuzatiladi. Suyuqlik 

sirtidagi adsorbsialanish bilan suyuqlikning sirt tarangligi orasida­

gi  miqdoriy  bogʻlanish  borligini  1876­yilda  Gibbs  topgan.  Gibbs 

teng lamasi quyidagicha yoziladi:

Bu yerda, 

 konsentratsiya oʻzgarishiga mos keladigan sirt 

tarangligining oʻzgarishi moddaning sirt faollik koʻrsatkichi.Gibbs 

tenglamasi, eritma sirt yuzasida yigʻilgan moddaning miqdori erit­

maning  ichki  hajmidagi  miqdoridan  qanchalik  koʻp  yoki  ozligini 

koʻrsatadi. Adsorbsiya qiymatining (Г) erigan modda sirt faolligi  

 va konsentratsiyaga bogʻliqligi natijasida quyidagi ikki holat 

kelib chiqadi.

---

1-kurs talabalari uchun darslik

412

1. Agar gidrofil guruh tabiati ustun boʻlsa, erigan modda eritma 

sathidan  siqib  chiqarilib,  uning  ichki  hajmi  sari  yoʻnalgan  boʻla­

di va oqibatda sirt tarangligi ortadi, ya’ni  ∆σ>0. Bunday jarayon 

salbiy  adsorbsiya deyiladi. Bunda sistemaning adsorbsiya qiymati 

kamayadi: (Г<0).

2. Agar sistemada gidrofob guruh tabiati ustun boʻlsa, erigan 

modda eritma sirt yuzasiga yigʻilib, sistema sirt tarangligi kamaya­

di, ya’ni ∆σ <0, sistemaning adsorbsiya qiymati esa ortadi: (Г>0). 

Moddaning sirt yuzasida toʻplanishi natijasida sodir boʻladigan va 

oqibatda sirt tarangligining kamayishiga olib keladigan adsorbsiya 

ijobiy adsorbsiya deyiladi.

SFM  ning  sirt  taranglik  qiymatini  kamaytirish  mezoni  vazi­

fasini 

bajaradi va 

 nisbat sirt  faollik  deyiladi.  Uning  fizik 

talqini quyidagicha: sirt faol modda konsentratsiyasining bir birlikka 

oʻzgarganida kuzatiladigan sirt taranglikning oʻzgarish miqdori sirt 

faollik deb ataladi. Sirt faollik moddaning adsorbsion xususiyatiga 

proporsional  ravishda  oʻzgaradi.  SFM  ning  qutbli  nosimmetrikligi 

qanchalik yuqori boʻlsa, ularning sirt faolligi shuncha yuqori boʻladi.

SFM gidrofob guruhlarining sirt faollikka ta’siri ma’lum kon­

sentratsiyaga boʻysinib, Dyuklo­Traube qoidasi bilan ifodalanadi: 

toʻyingan karbon kislotalari va spirtlarning uglevodorod zanjirlarin­

ing bitta CH

2

 guruhiga ortishi gomologlarning suvli eritmadagi sirt 

faolligini 3–3,5 marta ortishiga olib keladi. Dyuklo ­Traube qoidas­

ining matematik ifodasi quyidagicha:

 

3 3,5

β

+

=

= ÷

n 1

n

G

G

Bunda, β – Traube  koeffitsiyenti, deb ataladi.

Dyuklo­Traube  qoidasi  kislotalar,  aldegidlar,  aminlar,  murak­

kab efirlar va boshqa organik moddalar uchun ham tatbiq qilinishi 

mumkin.

Sirt faol va sirt nofaol moddalardan tashqari shunday modda­

lar ham borki, ular suyuqlikka qoʻshilsa suyuqlikning sirt tarangli­

---

Tibbiy kimyo / 1  

413

gi oʻzgarmaydi. Bunday moddalar sirt befarq moddalar deyiladi. 

Bular qatoriga disaxarid va polisaxaridlar kiradi.

Eritmalardagi adsorbsiya jarayonining uch turi:

• Addetiv adsorbsiya – eritma komponentlarining adsorbsiyasi 

ularning sorbsya xususiyati bilan belgilanadi. Komponentning sorb­

siyalanish xususiyati qancha katta boʻlsa, u shunchalik tez va koʻp 

miqdorda adsorbsiyalanadi.

• Antagonistik adsorbiya – eritma komponentlaridan biri bosh­

qasining sorbsiya xususiyatini keskin kamaytiradi.

• Sinergestik adsorbsiya – eritma komponentlaridan biri bosh­

qasining sorbsiya xususiyatini keskin oshiradi.

 

 

 

Kimyo va salomatlik