Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

 18.1­rasm. Adsorbsiya vaabsorbsiya jarayonlari.

Adsorbsiya va absorbsiya fizikaviy sorbsiyaga tegishli boʻlib, 

ularning borishida kuzatiladigan issiqlik koʻp hollarda 8–20 kJ/mol 

ga  teng  boʻladi.  Bu  qiymat  fizikaviy  sorbsiyaning  Van­der­Vaals 

kuchlari hisobiga amalga oshishi orqali kelib chiqadi. 

Modda geterogen sistemada (masalan, gaz bilan adsorbent 

orasida) boʻladigan kimyoviy reaksiya tufayli yutilsa, bu hodisa xe­

mosorbsiya deyiladi. Masalan:

CaO + CO

2

 = CaCO

3

Bunda CaO adsorbent, СО

2 

esa adsorbat vazifasini bajaradi.

Xemosorbsiya,  odatda,  qaytmas  jarayonlar  jumlasiga  kiradi. 

Xemosorbsiya  fizik  adsorbsiyadan  farq  qiladi.  Bu  jarayonda  ad­

sorbent ­ adsorbat oʻrtasidagi bogʻlanish energiyasi katta qiymatga 

(80–850 kJ/mol) ega boʻladi. Bunda adsorbsiyaning issiqlik samara­

---

Tibbiy kimyo / 1  

409

si kimyoviy birikmalarning hosil boʻlish issiqlik samaralariga yaqin 

boʻladi.

Adsorbsiya kuchlari hisobiga adsorbsiyalangan moddani erituv­

chi yordamida ajratib olish (erituvchiga oʻtkazish) elyutsiya, adsorb­

siyalangan moddani saqlovchi eritma esa elyuat deyiladi. Agar ad­

sorbsiyaga uchrayotgan modda molekular tabiatli boʻlsa – molekular 

adsorbsiya, ion tabiatli boʻlsa ­ ion adsorbsiya deyiladi.

Ba’zan  oʻz  kritik  haroratidan 

past haroratdagi gaz sorbsiya va­

qtida qattiq jism kapillarlarda kon­

densantlanib  (gaz  holatdan  suyuq 

holatga oʻtishiga) suyuqlikka ayla­

nadi. Bu hodisa kapillar kondensat-

siya deyiladi.

 Tabiiy adsorbentlarga koʻmir, qatiq, qotgan non, tvorog, sut, 

piyoz, tabiiy tolalar misol boʻladi. Tibbiyotda organizmdan toksik 

moddalar,  toshqollar,  gazlarni  chiqarib  yuborish  uchun  adsorbent 

sifatida faollangan koʻmir (karbolen) keng qoʻllaniladi.

  Insoniyat  qadim  zamondan  kimyoviy  jarayonlardan  to‘gʻri 

foydalanishni bilgan va ulardan unumli foydalangan. Bunga misol 

qilib qadimda Oʻrta Osiyo hududidagi quduqlarni olishimiz mum­

kin. Ushbu quduqlarning ichki yuzasi koʻmir bilan qoplangan. Bun­

ing sababi shundan iboratki, koʻmir gʻovak adsorbent qatoriga kirib, 

oʻzida turli xil zarrachalarni yutadi. Bu esa quduqlarni toksik(za­

harli) moddalar, changlar bilan ifloslanishining oldini oladi va su­

vning tozaligini ta’minlaydi. 

Suyuqlik ­ suyuqlik, suyuqlik ­ gaz, qattiq modda ­ gaz, qattiq 

modda ­ suyuqlik chegaralarida boradigan adsorbsiya jarayoni kat­

ta ahamiyat kasb etadi. Suyuqlik sirt yuzasida joylashgan moleku­

lalarining qoʻshni molekulalar bilan ta’sirlashuvi sistemaning ichki 

hajmida  boʻlgan  aynan  shu  molekulaning  ta’sirlashuvidan  keskin 

farq qiladi. Fazaning ichki muhitida joylashgan molekula va qoʻsh­

ni zarrachalarning oʻzaro ta’sirlashuvlari bir xil boʻladi. Natijada bu 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

410

ta’sirlashuvlar oʻzaro mutanosiblashadi,lekin fazaning ichki muhit 

(suyuq faza) molekulalarining ta’sir kuchi tashqi muhit (gaz faza) 

molekulalarining  ta’siridan  ancha  yuqori  boʻladi  va  oqibatda  bu 

molekulaga  suyuq  fazaning  bosimiga  teng  boʻlgan  kuchlar  ta’sir 

etadi. Bu kuchlar molekulaning fazaning ichki muhitiga qarab intil­

ishiga sabab boʻladi.