Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

2.1. Atom tuzilishi

1897­yili ingliz fizigi J.J.Tomson shisha nayga elektr oqimini 

yuborganda katod nurlari deb ataluvchi mayda zarrachalar oqimi­

ni hosil qildi. Zarrachalar oqimi katod tomonga harakatlanganligi 

sababli ular katod nurlari deyiladi. Tomson ularni manfiy zaryad­

li  ekanligini  aniqladi.  Keyingi  tajribalar  davomida  bu  zarrachalar 

elektron deb ataldi va ularning massalari atomnikidan ancha kichik 

ekanligi  aniqlandi.  Atomlarning  elektroneytral  ekanligini  bilgan 

holda, olimlar keyinchalik atom tarkibida musbat zaryadli va elek­

trondan  anchagina  ogʻir  boʻlgan  proton  deb  ataluvchi  zarrachani 

kashf etdilar. 

1911­yili esa Rezerford Tomson bilan birgalikda tajriba oʻtkaz­

dilar. Tajribasida musbat zaryadli zarrachalar yupqa zar folgadan 

oʻtkazildi. Unda ba’zi nurlar zar qogʻozdan oʻtar ekan oʻz yoʻnali­

shini oʻzgartirgani va juda oz miqdori zar qogʻozdan oʻtmay ortga 

qaytganini guvohi boʻldi.

“Zar qogʻoz” tajribasidan kelib chiqib, Rezerford atom tarkibida­

gi musbat zaryadli protonlar boʻlib, ular atomning markaziy qismi­

da toʻplanib yadro hosil qilishini aniqladi. Elektronlar yadro atrofi­

dagi kattagina fazoda mavjudligini va ular tajribadagi zarrachalar 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

34

yoʻnalishiga ta’sir qilmaganligini, faqatgina musbat zaryadli yadro­

ga yaqin kelgan zarrachalargina oʻz yoʻnalishini oʻzgartirgan deb 

taxmin qildi. Olimlar atom massasi protonlarning massasidan ogʻir 

ekanligini bilgan holda, yana boshqa zarrachani qidira boshladilar. 

Darhaqiqat,  ular  yadroda  yana  bir  zaryadsiz  zarracha  ­  neytronni 

aniqladilar. Demak, atomning massasini proton va neytronlarning 

yigʻindisi belgilab beradi (2.2­rasm).

2.1-rasm. Musbat zaryadli zarrachalar yupqa zar folgadan oʻtishi