Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

(a) musbat zaryadli zarrachalar zar qogʻozdan oʻtkazilmoqda 

(b) musbat zaryadli yadroga yaqinlashgan zarrachalar oʻzining 

harakat yoʻnalishidan ogʻib ketmoqda.

2.2-rasm. Atom tarkibidagi proton va neytronlar

Atom  tarkibidagi  proton  va  neytronlar  juda  kichik  hajmdagi 

yadroda yigʻilgan boʻlib, atomning deyarli barcha massasini belgi­

Zarrachalar 

manbayi

Zarrachalar  

nuri

Oltin 

folga

Lumenester 

ekran

Oltin atomlar

Atom diametri  10

–40

 m

Yadro diametri – 10

–15

 m

Elektronlar

Litiy metall

Litiy atomlari

Proton

Neytron

Elektron

Yadro (+)

Qaytmagan 

zarrachalar

Musbat 

zaryadlangan 

yadro

Qaytgan zarracha

Qo‘g‘oshin 

konteyneri (a)

 (b)

---

Tibbiy kimyo / 1  

35

lab beradi. Yadro atrofida katta tezlikda aylanadigan manfiy zaryad­

li elektronlar esa atomning katta hajmida harakatlanadi.

2.2. Atom yadrolarining tarkibi. Izotoplar

Ma’lumki, atom yadrosi proton va neytronlardan tashkil top­

gan. Neytron (n) elektroneytral zarrachadir. Protonlar musbat zar­

yadli boʻlganidan ular bir­birini kulon kuchi bilan itaradi. Ammo, 

yadrodagi bir xil zaryadli pro­

tonlar bilan zaryadsiz neyt­

ronlarning oʻzaro tortilish ku­

chi  ham  bor.  Bu  kuch  yadro 

kuchi  deb  ataladi.  Yadro 

kuchlari  kulon  kuchlariga 

nisbatan ancha ortiq boʻlgani 

uchun  elementlarning  yadro­

lari barqaror boʻladi. Har qay­

si  elementning  atom  yadrosi  D.D.Ivanenko  va  B.I.Gapon  nazari­

yasiga  muvofiq  bir  necha proton  va  bir  necha neytrondan  tashkil 

topgan boʻladi. Elektronning massasi 0,000549 u. b. ga, zaryadi ­1 

ga teng. Protonning massasi 1,007276 u. b. ga, zaryadi esa + 1 ga 

teng. Neytronning massasi 1,008665 u. b. ga, zaryadi yoʻq zarracha 

– elektroneytraldir. Biror elementning atom yadrosida neytronlar 

sonini aniqlash uchun massa sonidan tartib raqamini ayirish kerak: 

A – Z = N. Bu yerda Z–tartib raqami, N– neytronlar soni, A – ele­

ment atomining massa soni. Masalan, kalsiyning atom massasi 40, 

tartib raqami esa 20. Demak, uning yadrosida 20 ta proton va 20 ta 

neytron bor. Uranning massa soni 238, tartib raqami 92 (238 ­ 92 

= 146). Demak, uning yadrosida 92 ta proton, 146 ta neytron bor. 

Agar element yadrosidagi proton va neytronlari soni bir biridan an­

cha farq qilsa, bunday element radioaktiv boʻladi. 

Turli elementlar atom yadrolarining massa va zaryadlarini 

puxta oʻrganish natijasida yadro zaryadlari tamomila bir xil, mas­

salari esa bir­biridan farq qiladigan atomlar borligi aniqlandi. Bit­

---

1-kurs talabalari uchun darslik

36

ta elementning yadro zaryadi bir xil, 

ammo massalari har xil boʻlgan bir xil 

element atomlari izotoplar deyiladi. 

Har bir elementning barcha izotoplari 

D.I.Mendeleyevning jadvalida birgina katakdan oʻrin oladi.

Masalan,  magniy  atomlarida  protonlar  soni  12  tadan  boʻladi. 

Ammo magniy atomlaridagi neytronlar ba’zilarida 12 ta, ba’zilarida 

13 ta, ba’zilarida esa 14 ta boʻlishi mumkin.

Neytronlar sonining turlicha ekanligi magniy atomlarining mas­

salari turlicha boʻlishiga sababchi boʻladi, lekin ularning kimyoviy 

xossalari bir xil boʻlib qolaveradi. Element izotoplarini bir­biridan 

farqlash uchun ularning massa soni chap yuqori qismiga, tartib raqa­

mi esa chap pastki tomoniga yoziladi.Izotopni koʻrsatishda belgisi­

dan  keyin  chiziqcha  bilan  yozilsa 

ham  boʻladi,  masalan,  magniy­24 

yoki Mg­24 tarzda.

Magniyning  uchta  izotopi 

mavjud.Har  bir  izotopning  tabiat­

dagi  massa  ulushi  koʻp  yoki  kam 

boʻlishi mumkin. Masalan, Mg­24 

eng keng tarqalgan boʻlib, umumiy 

massaning  taxminan  80%,  Mg­25 

va Mg­26 izotoplari esa, taxminan 

10% atrofida boʻladi.

Izotopiya hodisasi deyarli 

hamma  elementlarda  uchraydi. 

Koʻpchilik elementlar oʻzining bir 

necha  izotopining  aralashmasidan 

iborat  boʻladi.  Izotoplar  soni  turli 

elementlarda turlicha boʻladi. Ma­

salan, kaliy elementining 10 ta tabiiy izotopi ma’lum, simobniki 7 

ta, kislorodniki 3 ta. Biroq ftor faqat yagona tabiiy izotopdan ibo­

rat. Elementlarning tartib raqami ortishi bilan ulaming barqaror izo­

2.3-rasm. Magniy izotoplari

---

Tibbiy kimyo / 1  

37

toplari  yadrolaridagi  neytronlarning  soni  ham  ortib  boradi.  Hozir 

ma’lum boʻlgan 108 ta elementning 250 dan ortiq izotopi bor (ra­

dioaktiv izotoplar bular jumlasiga kirmaydi).