Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Tibbiy kimyo / 1  

39

qavatda) koʻpi bilan boʻlishi mumkin boʻlgan elektronlar soni quyi­

dagi formula yordamida aniqlanadi: N = 2n

2

, bunda: N – elektronlar 

soni, n – pogʻona raqami (yadrodan hisoblaganda). Birinchi qavatga 

N= 2• 1

2

 = 2 eng koʻpi bilan ikkita, ikkinchi qavatga N=2 • 2

2

 = 8 ­ 

sakkizta, uchinchi qavatga N= 2 • 3

2

 = 18 ­ oʻn sakkizta va toʻrtinchi 

qavatga N = 2 • 4

2

 = 32 oʻttiz ikkita elektron joylasha oladi. 

Orbital (yonaki) kvant son – l, elektronning pogʻonachadagi en­

ergetik holatini, elektron bulut shaklini bildiradi, u elektronning qan­

day orbital boʻylab harakat qilayotganligini koʻrsatadi. Orbital kvant 

soni noldan n – 1 gacha boʻlgan barcha butun sonlarni oʻz ichiga oladi. 

Masalan: n = 1 boʻlganda l = n ­ 1 = 1 – 1 = 0 boʻladi. l ning 0 1 2 3 

son qiymatiga s p d f harf belgisi toʻgʻri keladi. Har qaysi energetik 

pogʻonachadagi elektronlarning maksimal soni N = 2 (2l + 1) formula 

bilan aniqlanadi. s­orbitalda eng koʻpi bilan 2 ta, p­orbitalda 6 ta, d­or­

bitalda 10 ta va f­orbitalda 14 ta elektron boʻladi. s­ orbitallar shar shak­

lida, p­ orbitallar x,y,z oʻqi boʻylab gantel shaklida, d – orbital – ikkita 

bir­biriga perpendikular gantellar yigʻindisi koʻrinishida boʻladi.

Minimal energiyali orbital – 1s orbital hisoblanadi. Vodorod ato­

mida bu orbitalni vodorodning yagona elektroni egallagan. Shu sa­

babli vodorod atomining elektron formulasi 1s

1

 koʻrinishda bo‘ladi.

s - orbital

5 ta d - orbital

x

x

x

x

y

y

y

y

3 ta p - orbital

I­ davrda vodoroddan keyin geliy turadi. Geliy atomining ik­

kala elektroni 1s orbitalda joylashadi. Geliyning elektron formulasi 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

40

– 1s

2

. Demak, geliyning elektron qobigʻi tugallangan. Shuning uchun 

ham geliy ancha barqarordir. II davr elementlarida 2 – pogʻona (n = 2) 

toʻlib  boradi.  Bunda  dastlab  s­pogʻonachaning  orbitali,  soʻngra 

p­pogʻonachaning 3 ta orbitali toʻlib boradi. 

Neon elementining sirtqi qavatida 8 ta elektron boʻlib, bunday sirtqi 

qavatda atomlar juda barqaror boʻladi. Uchinchi davr elementlaridan 

boshlab atomlarda 3s ­ 3p va 3d 

pogʻonachalardan tarkib topgan 

3­s pogʻona toʻla boshlaydi. 

Magnit kvant son – m

l

, 

elektron bulutining magnit 

may doniga  nisbatan  yoʻnali­

shini  koʻrsatadi.  Elektron  or­

bitallarning fazodagi vaziyatini 

xarakterlaydi. Uning qiymatlari 

– l dan nol orqali +l gacha boʻla 

oladi. Magnit kvant son – ayni 

energetik  pogʻonada  necha  xil 

orbital bor ekanligini, orbit­

allarning  shaklini  koʻrsatadi. 

Masalan, birinchi qavatda faqat bir xil s­orbital boʻladi (m

l

 = 0), ik­

kinchi qavatda bitta s – orbital (m

l

 = 0), uchta p ­ orbital (m

l

= ­ 1; 0; 

+1) bordir. Uchinchi qavatda bitta s – orbital (m

l

 = 0), uchta p­ orbital 

(m

l

 = ­1; 0; +1) beshta d ­ orbital (m

l

 = ­2; ­1; 0; +1; +2) mavjud. 

Elektron  qobiqlarning  tuzilishi,  koʻpincha,  yacheykalar  yordamida 

tasvirlanadi va ular grafik elektron formulalar deyiladi. 

Spin kvant son – m

s

, elektronni ichki harakatini xarakterlaydi, u 

ikki qiymatga: elektronni yadro atrofida magnit maydonga parallel 

yoki antiparallel harakatiga qarab, +1/2 va ­1/2 qiymatga ega boʻladi. 

Agar ikki elektronning uchta kvant soni (n, l, m) bir xil, lekin 

qarama­qarshi spinli boʻlsa, juftlashgan, agar toq spinli boʻlsa, juft­

lashmagan elektronlar deyiladi. Orbitallarda elektronlarning joy­

lashish tartibini V.M.Klechkovskiy oʻrgangan va u bosh kvant son 

– n bilan ortbital kvant son – l  oʻrtasidagi  qonuniyatni  aniqladi: 

---

Tibbiy kimyo / 1  

41

elektronlar orbitallarga joylashayotganda (n + l) yigʻindisi ortishi 

tartibida  joylashadi.  Agar  orbitaldagi  n  +  l  yigʻindi  qiymati  teng 

boʻlsa, orbitallar bosh kvant son ortib borish tartibida toʻlib bora­

di. Masalan, 21­ raqamli element skandiyni koʻraylik.Sc 1s

2

2s

2

2p-

6

3s

2

3p

6

4s

2

3d

1

. Demak, kalsiydan keyingi elementlarda avval 3d, 

keyin 4p, soʻngra 5s orbitallar toʻlib boradi. Atomda elektronlar ho­

latini belgilovchi muhim qoidalardan biri Pauli prinsipidir. Atomda 

toʻrtala kvant sonlari bir xil qiymatga ega boʻlgan elektronlar mav­

jud boʻla olmaydi. Bu prinsip bosh kvant son n ning turli qiymat­

lariga  muvofiq  keladigan  energetikpogʻonalardagi  elektronlarning 

maksimal soni N ni hisoblashga imkon beradi: N = 2n

2

n juda koʻp butun son qiymatlarini qabul qila olishi sababli, n 

ning son qiymatlari cheksiz katta boʻlishi mumkin. Lekin bu holat­

lar oʻzaro teng qiymatli emas; ular energiyaning minimumiga inti­

lish prinsipiga rioya qilgan holda elektronlar bilan toʻlib boradi.

Uglerod va undan keyin keladigan elementlar atomlarida elek­

tronlarning holatlarini aniqlash uchun Gund qoidasi nomli qonuni­

yatni nazarda tutish kerak. Energiyalari bir xil boʻlgan orbitallarda 

elektronlar shunday tartibda joylashadiki, natijada spinlar yigʻindi­

si maksimal qiymatga ega boʻladi. Buning sababi shundaki, man­

fiy  zaryadli  elektronlar  bir­biridan  qochadi,  imkoni  boʻlsa,  turli 

yacheykalarni band qilishga intiladi.