Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

ЧАЁНЛАР ТУРКУМИ (SCORPIONIDA)

Чаёнлар илиқ иқлимли мамлакатларда - Марказий Осиё, Қрим ва бошқа жойларда кенг тарқалган. Улар одатда якка-якка бўлиб, тошлар, лой деворлар орасида, дашт-чўлларда ва шунга ўхшаш жойларда яшайди. Бизнинг мамлакатимизда чаёнларнинг Buthuseupeus деган тури яшайди. Унинг узунлиги 5 см гача боради. Урғочиси эркагига нисбатаи йирикроқ бўлади ( расм).

Морфологик тузилиши. Чаёнларнинг танаси икки қисмдан: бош-кўкрак ва қорин қисм-
дан иборат. Бош-кўкрак қисмида олти жуфт оёқлари бўлади. Оёқ ўсимталарннинг бирин-
чижуфти - хелицералар, иккинчи жуфти қувватли қисқичлар билан қуролланган педи-
пальпалардан иборат бўлиб, ўлжасини ушлаш учун хизмат қилади. Қолган тўрт жуфти юриш оёқлардир.

Расм. Чаён- Buthuseupeus.

Юриш оёқлари саккизта бўғимдан ташкил топган бўлиб,бўғими илмоқлар билан тугайди. Қорин қисми икки бўлимдан ташкил топган. Олдинги бўлими кенг 7 та сегментдан, орқа - тор бўлими эса 5 та сегментдан тузилган. Танасининг қоплаб турган ҳитин қавати сариқ рангли, орқа томонида қора йўллари ва доғлари бор. Бош-кўкрак қисмини қоплаб турган ҳитин қават қалқонча ҳосил қилади. қалқончанинг ўртасида иккита катта кўзи, икки ёнида бир қанча майда кўзлари жойлашган. Чаённинг оғзи педипальпаларнинг асосий бўғимлари билан биринчи жуфт оёқларининг оралиқ қисмида жойлашган. Олдинги қорин қисмида ўзгарган оёқ, ўсимталари - жинсий қопқоқчалар ва бир жуфт тароқсимон аъзолар жойлашган. Нафас олиш аъзоси ўпка. Ташқарига очиладиган кўп жуфтли тешиклар қориининг олдинги қисмида жойлашган. Орқа қорин қисми постанал бўлим билан тугайди. Бу буғимнинг асоси (таги) бироз кенгайган бўлиб, иккита найза билан тугайди. Заҳарли безларининг йўли бўғим асосидаги найзага очилади. Урғочи чаёнлар 14 - 16 та тирик бола туғади. Уларнинг ранги ок, бўлади. Болаларини анча вақтгача орқалаб юради. Чаёнлар «душманига» ўлжасига найза санчиб, заҳарини юборади. Одамга хужум қилмайди, лекин баъзан одам турар жойларига кириб қолганда, чақиб олиш мумкин. Чаён чаққанда қуйидаги шошилинч чораларни кўриш зарур: чаққан жойга калий перманганат (1:1000) ёки хлорли охак (1:60) эритмаси билан ишлов берилади.