|
Ўргимчаксимонлар синфи (Arachnoidea)
Бу синфга бўғим оёқлиларнинг 3600 тага яқин тури киради. Ўргимчаксимонлар атмосфера хавоси билан трахея ва ўпка орқали нафас олувчи қуруқликда яшайдиган хайвонлардир.
Расм Ўргимчаксимонларнинг турли вакиллари
Уларнинг танаси бош-кўкрак ва қорин қисмларидан ташкил топган. Шу иккала бўлим баъзи турларида сегментларга ажралган бўлса, бошқа турларида бир-бирнга қўшилиб кетган. Бош-кўкрак қисмида олти жуфт оёқ ўсимталари жойлашган. Шуларнинг биринчи жуфти оғиз олдида жойлашган бўлиб, хелицералар дейилади. Одатда улар ўлжани ушлаб олиш ва ўлдириш учун хизмат қиладиган кучли илмоклар кўриниишида бўлади. Иккинчи
жуфт oёқ пайпaслагичлари - педипальпалардир.Баъзи турларида булар оғиз оёқлари вазифасини бажарса,бошқаларда ҳаракат аъзоси бўлиб хизмат қилади. Маслан, каналарда педипальпаларнинг асосий бўғимлари қўшилиб сўрувчи най - гипостомни ҳосил қилади,чаёнларда эса, педипальпалар йирик қисқичлар сифатида тузилган, қолган тўрт жуфти оёқ ўсимталари юриш оёқларидир. Қорин қисмида кўпинча ҳар хил жуфт ортиқлари, шу жумладан ўргимчак ип чиқарадиган сўгаллари бор.
Ўргимчаксимонлар танаси гиподермик эпителий билан қопланган. Терисида турли безлар - заҳарли ва ўргимчак ипларини ажратадиган безлар яхши ривожланган.Ўргимчакнинг заҳарли бези халтасимон шаклда бўлиб, хелицераларнинг асосида ёки бош-кўкракнинг олд қисмида жойлашган, чаёнларда эса қоринчасининг орқа қисмида жойла-
шиб, дум найзаси асосига очилади.
Ўргимчаксимонлар ярим суюқ (суюқроқ) овқат билан озиқланади. Ҳазм системаси уч қисмдан: олдинги, ўрта ва орқа ичакдан ташкил топган. Олдинги ичаги тор канал шакли-да тузилган бўлиб, овқатни сўрадиган мушакли кенгаймага эга. Ичидан хитинли модда билан қопланган. Олдинги ичакка жуфт сўлак бези йўллари очилади. Уларнинг ажра-тадиган маҳсулоти озуқа моддани эритиш, суюқлаштириш хоссасига эга. Ўргимчакларда оғиз ҳалқумгача, сўнгра эса ингичка қизилўнгачга давом этади. +изилўнгач сўрувчи ошқозонга очилади. Ҳалқум, қизилўнгач ва ошқозон олдинги ичак қисмларидир. Сўриш жараёни ошқозон ва хитинли қалқонга бириккан мушаклар ёрдамида боради.
Ўрта ичак тананинг бош-кўкрак қисмида жойлашиб, унга жуфт ҳазм бези - жигар маҳсулотлари қуйилади. Ҳазм бези иккита без - жигар ва ошқозон ости бези вазифасини бажаради. Каналарда-ўрта ичак 4 - 5 жуфт кўр ўсимталар ҳосил қилади. Шу ўсимталарда озуқа модда кўп вақтгача сақланади. Кўпинча ўрта ва орқа ичакнинг чегарасида бўртиқ ректал пуфакча ҳосил бўлади.Шу жойга Мальпиги найчалари деб аталадиган айириш аъзолари очилади. Орқа ичак клоака билан тугайди.
Сийдик айириш аъзолари баъзи бир ҳолларда шакли ўзгарган метанефридийлардан иборат бўлиб, улар 1 - 3 жуфт юриш оёқларининг асосига очилади(коксал безлар).
Ўргимчаксимонларда кўпинча алоҳида типдаги аъзолар- Мальпиги найчалари бир ёки бир неча жуфт ингичка найчалардан иборат бўлиб, тана бўшлиғида жойлашади. Бошланғич учи берк, ажратиб чиқарадиган маҳсулотлар осмотик йўл билан найчаларга ўтади ва ректал пуфакчаларга қуйилади.
Нафас олиш аъзолари бўлиб япроқсимон ўпка, ёки трахея, айрим вакиллари эса ҳам ўпка, ҳам трахеялар хизмат қилади. Ўпка бир ёки икки жуфт бўлиб, қориннинг вентрал қоплагичлари остида жойлашган. Ўпкаларнинг ҳар бири тирқишсимон тешик билан ташқарига очилади, ички томони эса пластинкаларда қон айланиб юради. қонбу ерда кислород билан тўйилади ва уни тўқималарга етказиб беради. Трахеялар ҳаво ўтказадиган тармоқланган найчалар тизимидан иборат. Ташқарига улар нафас тешикчалари ёки стигмалар орқали очилади. Тешикчалар орқали кирган ҳаво тобора ингичкалашиб борадиган трахея найларига ўтади ва тўқималарга етиб боради. Демак, трахея орқали нафас олишда кислород қонга ўтмасдан, тўғридан-тўғри тўқималарга етиб боради. Ўпка билан нафас оладиган турларида қон томирлар тизими яхшироқ ривожланган. қонайланиш тизими очиқ, қони рангсиз. Марказий қон айланиш аъзоси-юрак тананинг бош-кўкрак қисмини орқа томонида жой лашган бўлиб, клапанлар билан таъминланган. қон орқали асосан озуқа модда тўқималарга ва ҳужайраларга етказилади. Чаёнлар юраги узун най шаклида тузилган бўлиб, етти жуфт тешикчалар (остиялар) билантаъминланган Ўргимчакларда остияларнинг сони 5 баъзиларида 2 жуфтгача камаяди. Баъзи ўргимчак-ларнинг юраги анча кичрайган бўлиб, пуфакча шаклида тузилган. Юракдан олдинга, орқага ва ёнларга қараб қон томирлар чиқади. қон томирлар тизимининг ривожланиши ва тармоқланиши ўргимчаксимонларнинг нафас олиш аъзоларининг тузилишига боғлиқ. Ўпка билан нафас оладиган ҳайвонларда (чаёнлар) ва трахеялари кам тармоқланган ўргимчакларда қон томирлар системаси анча мураккаб тузилган. Нерв тизими ҳамма бўғим оёқлилар каби тузилган, фақат нерв тугунларининг қўшилиб кетганлиги билан фарқ қилади. Масалан, чаёнларда кўкрак сегментларининг барча нерв тугунлари бир-бирига қўшилиб, битта йирик тугунни ҳосил қилади. Шу тугундан еттита нерв тугунларидан ҳосил бўлган қорин нерв занжирининг барча тугунлари қўшилиб, битта ҳалқум ости нерв тугунини ҳосил қилади. Кўзи ва сезиш аъзолари яхши ривожланган. Сезиш аъзолари бўлиб оёқ ўсимталари, айниқса педипальпалари қоплаб турадиган тукчалар хизмат қилади. кўзлари оддий, бир неча жуфт. Ўргимчакларнинг саккизта кўзи бўлиб, бош қисмида икки қатор бўлиб жойлашган. Ўргимчаксимонлар айрим жинсли, жинсий диморфизм аниқ кузатилади (ўргимчак ва каналларда). Ўргимчакларнинг урғочилари эркакларига нисбатан анча йирик бўлади. Бундан ташқари эркакларнинг педипальпалари копулятив аппаратга айланган. Барча ўргимчаксимонларнинг жинсий органларида жуфт безлар бўлиб, урғочиларида тухумдон, тухум йўллари, уруғ қабул қилувчи пуфакча ва бачадон, эркакларида эса уруғдон, уруғ йўллари ва копулятив аппаратдан ташкил топган. Оталаниш урғочиларининг жинсий (ички оталаниш) аъзоларида бўлади. Тухумлари центролецитал типда тузилган. Оталанган тухумларнинг ривожланиши ўргимчаксимонларнинг кўпчилигида тўғридан - тўғри, фақат каналларда метаморфоз йўли билан боради.
Тирик туғадиган чаёнларда эмбрионлар онанинг жинсий аъзоларида ривожланади. Ўргимчаксимонлар синфига бир неча туркум киради. Шуларнинг энг муҳимлари:
чаёнлар, 2) сольпугалар ва фаланглар, 3) ўргимчаклар ва 4) акариформ ва паразитиформ каналар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
