Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

Цитоскелет ҳосил қилувчи органоидлар
Цитоскелет – ҳужайранинг таянч – ҳаракат система. Цитоскелет таркибига актинли филаментлар ёки микрофиламентлар ва микронайчалар киради, бундан ташқари оралиқ филаментлар ҳам мавжуд(29-расм).
2 9-расм.
Микрофиламентлар - мускил табиатига эга бўлмаган эукариот ҳужайралар цитоплазмасининг оқсил ипларидир,уларнинг диаметри 4-7нмга етади. Микрофиламентлар плазматик мембрана остида тўр ҳосил қилади ва ҳужайра цитоплазмасида паралел йўналган иплар тўпламини шакллантиради. Уларнинг ўсиши колҳицин алкалоиди қўшилганда тўхтайди.
Микрофиламентлар таркибигаактиндан ташқари,кам миқдорда миозин,тропомиозин,актинини ҳамда маҳсус оқсиллар филамин,валлин киради.Микрофиламентлар цитоскелетнинг қисқарувчи элементлари ҳисобланади ва бевосита ҳужайра шаклинингўзгаришида, субстратларга бирикишда,амёбасимон ҳаракатда, эндомитозда,ўсимлик ҳужайралари циклозида,ҳужайра деворини шакллантиришда иштирок этади.Микрофиламентларга мембрананинг айрим рецоптор оқсиллар билвосита бирикади,улар цитотомияда қисқарувчи ҳалқа ҳосил қилади. Микрофиламентларнинг ҳосил бўлиши ўз-ўзини йиғиш йўли билан боради.
Демак, микрофиламентлар–ҳужайра ва унинг қисмлари ҳаракатларида,эндо ва экзоцитозда, ҳайвон ҳужайраси цитокинези жараёнида қисқарувчи ҳалқантнг шаклланишида ва ҳужайранинг шаклини белгилашда иштирок этади.
Микронайчалар- ташқи диаметри 25нм бўлган ичи бўш оқсилли цилиндрсимон органоид бўлиб, деворлари спиралсимон жойлашган глобула шаклидаги тубилин оқсилидан ташкил топган. Микронайчаларга кўндаланг кесимда қаралса ҳар бири тубилин полипептидига мос келадиган 13та суббирликдан иборат, айрим ҳужайраларда микронайчалар узунлиги 200 мкмгача етади.Микронайчаларнингасосий компоненти тубилин оқсили хисобланади, шу билан бирга унинг таркибига 20га яқин ҳар хил оқсиллар ҳам киради.
Микронайчалар ҳужайрада эркин ёки ҳужайра тузилмалари (хивчинлар,киприкчалар,базал танача ва центриолалар )да жойлашади.Уларнинг эркин жойлашганлари таянч функциясига эга, ҳужайра девори ва цитоскелетни ташкил этишда,пуфакча ва бошқа ҳужайравий тузилмаларнинг ҳаракатланиш йўналишини белгилайди.
Микронайчалар митоз ва мейозда хромасомалар ёки хроматидаларнинг тарқалишида,ҳужайра шакли, (цитоскелет) ушлашда, ҳужайра ичи транспортида,ҳужайра деворини шакллантиришда иштирк этади.
Микронайчаларнинг ўсиши бир тамонлама тубилин глобулаларининг ( суббирлик)қўшилиши ҳисобига ўтади. Ҳайвон ҳужайраларида уларни ҳосил қилувчи марказ бўлиб,у центриолалар ҳисобланади.
Оралиқ ферментлар,диаметри 8-10нм бўлиб ҳужайра цитоскелетини ташкил этиш ва ҳаракатни таъминлашда иштирок этади.