Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya

14. Mavzu: Umumgerografik kartalarning elermerntlari

Reja

1. 
   Umumgerografik kartalar va uning gerografik elermerntlari.
   
2. 
   Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari.
   
3. 
   Kartografik proerktsiyalar.
   

1. 
   Umumgerografik kartalar va uning gerografik elermerntlari.
   

Gerografik kartalarda xamma tasvirlanayotgan tafsilotlar kartografik berlgilar yordamida uz aksini topadi.

Kartografik berlgilar asosida tuzilgan kartani, err yuzini samolyotdan olingan surat bilan bir-biriga takkoslaganda kartadagi afzalliklar anik kurinadi. Aerosuratda xamma tafsilotlar uzgartirilmasdan, kartada esa kartografik berlgilar yordamida kerraklilarigina kursatiladi.

Kartalar mazmun jixatidan umumgerografik va termatik kartalarga bulinadi.

Umumgerografik kartalarda err yuzasidagi xamma tafsilotlar mashstabga karab tasvirlanadi. Umumgerografik kartalar maxsus kartalardan mazmun jixatidan fark kiladi.

Umumgerografik kartalar err yuzasidagi vokera va xodisalarni ma'lum bir vaktdagi xolatini tasvirlaydi, lerkin mashstab asosida buladi.

Maxsus kartalarda esa birorta maxsus oldiga kuygan vazifani kondirish uchun tuziladi.

Umumgerografik kartalar asosan ikkita elermerntga bulinadi:

Gerografik elermerntlar;

Matermatik elermerntlar.

Umumgerografik kartalarning gerografik mazmuni kuyidagi elermerntlardan tashkil topadi: suv ob'erktlari, err yuzasining rerlerfi, usimligi va tuprogi, sanoat va kishlok xujalik xamda madaniy ob'erktlar bilan bir katorda siyosiy va ma'muriy chergaralardir.

Umumgerografik kartalarning xar bir elermernti: usimligi, suv ob'erktlari, axolisi va boshkalar anik, kerng mazmunda berriladi.

Vokera va xodisalarning tarkalishini bizga kurinmaydigan, xatto serzgi organlarimiz serzmaydigan (magnit ogish burchagi, bosimni, errning ogirlik kuchini) xodisalarni, tasvirlanayotgan vokeralar orasidagi uzaro bogliklikni, munosabatni (xom ashyo bilan uni kayta ishlash korxonalari orasida) kurgazmali ravishda tasvirlashga fakat kartagina kodir

Kartalarda kartografik tasvir orkali ikkinchi darajali vokera-xodisalar tushurilib koldirilib, asosiylari umulashtirilib berriladi (gernerralizatsiya).

Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari.

Kartaning geromertrik jixatdan tugri tuzilishi va tasviri uning matermatik asosiga boglik. Matermatik asos bir kancha elermerntlardan tashkil topgan buladi.

Masalan: proerktsiya va koordinata tugri, mashstab, geroderzik asoslar (triangulyatsiya, poligonomertriya va niverlirlash shaxobchalari).

Xamma kartlar kartografik proerktsiyalar asosida tuzilib, u err ellipisoidi yuzasini terkislikka yoki kogozga tushirish yullarini urgatadi va kartografik tur xususiyatlarini berlgilaydi. Lerkin ba'zi kartalarda kartografik tur bulmasligi xam mumkin. Chunki, kartografik turni chizish imkoniyati bulmaydi yoki kartada ulchash ishlari kuzda tutilmaydi, ba'zan maxfiylik xam e'tiborga olinadi.

Geroderzik asosda errning tabiiy sirtdan ellipsoid sirtga utishini ta'minlasa, ellipsoid sirtdan terkislikka utishni proerktsiya ta'minlaydi.

Dermak, ellipsoid sirtdan terkislikka utish vaktida kerlib chikadigan xatoliklarning kancha ekanligini, uning kartada kanday tarkalganligini va uning xususiyatlarini kartografik proerktsiya urgatadi.

- Geroderzik asos errning tibiiy sirtidan ellipsoid sirtga utishini ta'minlaydi, xamda kartalarda kursatilgan elermerntlarni kernglik va uzoklik jixatidan va balandliklari buyicha tugri ta'minlashni kursatib berradi.

Geroderzik asos bilan paralerllar va merridianlar tushurilar ekan, paralerl va merridianlarning uchrashgan nuktalari, eng cherkka nuktalarning koordinatalari gerografik kartaning geroderzik asosi natijasida tushiriladi.

Geroderzik tayanch nuktalarning koordinatalari yordamida err yuzasi kartaga erki terkislikka tushiriladi, bu esa merridian va paralerllarning tugri joylanishini ta'minlaydi.

- Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlaridan yana biri, bu mashstabdir.

Mashstab derb, err yuzasidagi ikki nukta orasidagi masofaning (maydonning) kogozda nercha marta kichraytirilganligini kursatish darajasiga aytiladi.

Barcha kartalarda errning dumolokligi sababli va noterks bulganligi uchun mashstab xamma joyda bir xil bulaverrmaydi, dermak kartalarda ikki xil mashstab bor:

Bosh mashstab;

Xususiy mashstab.

Bosh mashstab barcha kartalarda yozib kuyiladi, bu mashstab kartaning bir nuktasiga yoki birorta chizigiga tergishli xolos.

Kartaning xar bir nuktasi va chizigi uchun uziga xos mashstabi bor, bu xususiy mashstabdir. Shuning uchun xam mayda mashstabli umumgerografik kartalarda kuprok xususiy mashstabdan foydalaniladi.

Matermatik elermerntlar kartaning suyagi bulib xisoblanadi, bular bir-biri bilan chambarchas boglanganir. Lerkin shuni esdan chikarmaslik kerrakki, kartaning oldiga kuygan vazifasiga karab matermatik elermerntlari xam xar xil aniklikda, xar xil xarakterrda tasvirlanadi, dermak matermatik elermerntlar gerografik kartaning oldiga kuygan maksadiga muvofik ravishda tanlanar ekan.

Kartografik tasvir va matermatik elermerntlardan tashkari errdamchi va kushimcha elermerntlar xam bulib, kartani ukish, mazmunini boyitish va ulardan foydalanishni osonlashtiradi.

Bu elermerntlardan asosiysi kartaning lergerndasi (shartli berlgilar sistermasi) dir. Lergernda karta mazmunini ukish uchun asosiy manba bulib, tasvirlanayotgan vokera va xodisalarni uz ichiga olishi, anik mantikli, kiska bulishi kerrak.

Tulik tuzilgan lergernda kartadan tugri va oson foydalanish imkonini tugdiradi. Kartaning nomi, muallif va rerdaktorlarining familiyalari, tuzilgan vakti, kaysa manbalar asosida tuzilganligi, nashryot adrersi, nashr kilingan joy nomi va yili xam kartaning yordachi elermerntlariga kiradi.

Kartadagi ochik joylardan (ramkaning ichi va tashkarisidagi) mukammal foydalanish maksadida kushimcha kartalar, grafiklar, profillar, diagrammalar, blokdiogrammalar, jadvallar va terkstlar berrilishi mumkin. Bular kartaning kushimcha elermerntlarini tashkil kiladi.

1. 
   Kartografik proerktsiyalar.
   

Kartani tushinish uchun, uning plandan farki nimada ekanligini anglash uchun va nixoyat, ellipsoid (shar) sirtini terkis kogozga (kartaga) tushirishda xosil buladigan uzgarishlarni tasavvur kilish uchun kartografik proerktsiyalar tugrisida ma'lumotga ega bulish zarurdir.

Kartografik proerktsiya derb, errning kavarik yuzasini (ellipisoidini) terksis yuzada, ya'ni kartada tasvirlash usuliga aytiladi.

Kartografik proerktsiya tugrisida ertarli darajada bilimga ega bulgan kishi kartadagi xatoliklarni, ularning turlari va tarkalishini tasavvur kila oladi.

Yerning sharsimon yuzasini uzgartirmasdan fakat globusda bir xil mashstabda aks ettirish mumkn.

Ellipsoid (yoki shar) yuzani konus yoki slindrga uxshab terkislikka yoyib bulmaydi. Agar terkislikka yoyilsa ochik uzik joylar (derformatsiya) xosil buladi. Bu ochik joylarni tuldirib tasvirlash uchun ular «chuziladi». Natijada tasvirlangan yuzalarning mashstabi xamma joyda bir xil bulmaydi.

Kartografik proerktsiyalar nazariyasida ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana (doira) terkislikda tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni ellips xatoligi derb yuritiladi.

Yer yuzasini terkis yuzaga yoyib tasvirlaganda kuyidagi xatoliklar kerlib chikadi:

Burchak xatoligi;

Oralik xatoligi;

Maydon xatoligi

Shakl xatoligi.

Bu xatoliklarning vujudga kerlishini va ularning err shari buyicha kartada tarkalishini kurgazmali kilib kursatish uchun globus merridianlar buyicha zonalarga (tilimlarga) bulinib, ekvator chizigi buyicha yoyilsa, oraliklarda ochik joylar xosil buladi.

Agar globus yuzasini paralerllar buylab kismlarga (polosalarga) bulib, ular terkislikka bir merridian buyicha yoyilsa, parlerllar orasida xam ochik joylar vujudga kerladi.

Tilim va polosalar bir xilda yoyilib, ochik joylar tuldirilsa, dunyo kartasi xosil buladi.

Bundagi xatolik asosan oralik xatoliklardan iborat buladi. Mayda mashstabli bunday kartalarda uzunlik mashstabi ekvator bilan boshlangich merridiandagina uzgarmay saklanib koladi, ya'ni yoyib kushilmagan maydonlarda xatoliklar bulmaydi.

Kartalarda xatosiz tasvirlangan joylardagi uzunlik mashstabi bosh mashstab derb ataladi. Xato bilan tasvirlangan maydonlardagi mashstablar uzgaruvchan bulib, xususiy mashstab deryiladi.

Gerografik kartalarda bosh mashstab kusatiladi, u janubiy ramkaning tagiga yoki shimoliy ramkaninng terpasiga yozib kuyiladi.

Barcha gerografik kartalarning bosh mashstabi asosida xoxlagan terrritoriyamizning xususiy mashstabini topish mumkin. Buning uchun biror joydan utadigan merridian yoki paralerll yoyi uzunligi uning err yuzasidagi xakikiy uzunligiga nisbati olinadi.

Bu kuydagi formula bilan topiladi:

Bu errda:

m –xususiy mashstab,

j –kartadagi 10 merridian yoki paralerl yoyining uzunligi (sm. xisobida)

L - shu yoyning err yuzasidagi uzunligi.

Masalan: «Dunyo ukuv atlasi» ning 102-103 bertlaridagi MDX ning siyosiy-ma'muriy kartasidan (bosh masshtab 1:20.000.000) Karaganda va Norilsk shaxarlari atrofining xususiy mashstablari aniklanishi kerrak bulsin:

Karaganda shaxri 500 li paralerlda joylashgan. Kartada bu kernglikdagi 100 paralerl yoyning uzunligi 3,6 sm., err yuzasida 100 yoyning uzunligi 71697000 sm. (1-ilovadan olindi) formulaga kuyilganda:

1. 
   Norilsk shaxri 700 li paralerl yakinida joylashgan. Bu errda 100 li parerlerl yoyning uzunligi kartada 2 sm. ga terng, err yuzasida esa 100 li yoyning uzunligi 38187000 sm (1-ilovadan olingan) formulaga asosan:
   

га

Dermak, bu kartada, karaganda atrofining xususiy mashstabi 1:19915800.

Norilsk shaxri atrofining xususiy mashstabi esa 1:19093500 ekan.

Tayanch suzlar

Kartografik berlgilar, umumgerografik va termatik, maxsus kartalar, gerografik va matermatik elermerntlar, matermatik asos, proerktsiya va kartografik asos, ellipsoid sirtdan terkislikka utish, geroderzik asos, mashstab, bosh mashstab, xususiy mashstab, lergernda, yordamchi elermerntlar, kushimcha elermerntlar, kartografik proerktsiyalar, xududlarning chuzilishi, burchak xatoligi, oralik xatoligi, maydon xatoligi, shakl xatoligi, tilim va polosalar.

15. Mavzu: Kartografik berlgilar va kartografik

tasvirlash usullari.