7-tema Optikalıq ásbaplar
Reje
1. Interferenciya qurılmaları.
2. Difraksion reshetkalar.
3. Spektral qurılmalar.
4. Fotometrlik qurılmalar hám pirometrler.
Jaktiliktin interferentsiyasi. Frenel` biprizmasi.
Endigiden bilay jaktiliktin korpuskulyar teoriyasi menen tusindiriuge
bolmaytugin
xediyselerdi
tusindiremiz.
Bunday
xediyseler
jaktiliktin
interferentsiyasi, difraktsiyasi ha`m polyarizatsiyalaniui. Mine usi xediyselerdi
uyreniu jaktiliktin tolkin tabiyatinanikladi ha`m jaktilik nurlaniui koldenen
tokinlardan ibarat ekenligin korsetti.
Kogerent dereklerden shigip atirgan tokinlar gana interferentsiyalana alganligi
sebepli Frenel` birinshi islep shikti. Tejiribe soni korsetedi, xetteki bir birinen anik
nuskasi bolgan eki jaktilik dereginen jatilik nurlanganda da interferentsiya payda
bola bermeydi. Bunday jaktilik deregi kogerent emes. Tek bir gana jaktilik deregin
ozi payda etip atirgan nurlar kogerent bolaua mumkin.
Jaktilik interferentsiyasin aliu ushin bir jaktilik dereginen xer turli bagdarda
kiyatirgan nurlardi kandayda bir optikalik kurilma jerdeminde bir birine kosiu lazim,
Frenel` onin ushin ayna ha`m prizmadan paydalaniu. 12.1-suurette Frenel`
biprizmasinin duzilisi sxemasi korsetilgen. Onin jardeminde kogerent jaktilik
derekleri alinadi.
12.1-suuret
A ha`m A
a`
muyeshleri juda kishi bolgan eki birdey shiyshe prizma en kishi
betleri menen kisilip, kleylenedi. Eger biprizmanin bir tarepine S jaktilik deregi,
ekinshi tarepinde D ekrani jaylastirilsa, ekranda jaktilik interferentsiyasin baklau
mumkin. Bul A prizmaga tusken barlik nurlar onda singannan keyin S jaktilik
deregin jorimal korinisi bolip tap S* tochkadan shigip atirganday bolip koriniui
menen tusindiriledi. Sogan uksas, nurlar Aa` prizmada singannan keyin tap bul
nurlar S* * tochkadan shigip atirganday bolip seziledi. Solay etip, D ekraninin putkil
betin
usi eki jorimal S* ha`m S** kogerent jaktilik dereginen kiyatirganday kogerent nurlardin
kosiliui juzege keledi. (12.2-suuret)
Sjaktilik derek monoxromatikailik nurlaniu payda kilganda, yagniy katan anik
terbelis jiiligi menen nurlaniu bolganda ekranda anigirak interferentsiyalik korinis
payda kilinadi (12.1-suuretke karan). Bir turdegi rendegi jaktilikti, anigiragi birdey
terbelis jiilikli jaktilikti otkizetugin arnauli shiyshalar-jaktilik fil`terleri jerdeminde
sonday nurlaniu aliu mumkin.
12.2-suuret
Eger jakutilik deregin 12.1-suuret tegisligine perpendikulyar bolgan jarkiraushi
tar reshetka korinisinde alsak, D ekranda gezekpe gezek almasip keliushi karanki
ha`m jaktilik jolaklari payda boladi. Bunday S jaktilik dereginin D ekrandagi O
tochkada jaktili jolaksha korinedi, sebebi ekrannin sol jerinde birdey fazali kogerent
nurlar bir biri menen uspe ust tusedi(kosiladi). (Ne ushin usinday boladi?). Oraylik
jaktili jolaksha O dan uzaklaskanda ekranda tolkin jollarininparki artadi ha`m bul
park λ/2 ge jetkende ekranda oraylik jolakshanin xer eki tarepinde karangi
jolakshalar payda boladi. Tolkin jollarinin parki L ga jetkende ekranda jaktili
jolaksha payda boladi ha`m tagi da baska. Solay etip ekrandagi interferentsiyalik
korinis almasip keletugin jaktili ha`m karangi jolakshalardan ibarat bolip, olar
arasindagi aralikti shamalap birdey dep esaplau mumkin.
Kurilma jagdayin xesh kanday ozgertpegende eki konsi jaktilik jolakshalar
arasindagi aralik tolkin uzinligi λ ga baylanisli bolganligin baklau kiyin emes; λ
kanshelli kishi bolsa, ekran betinde nurlardin jol parki jalgiz bir tolkinga ozgeretin
aralik sonshelli kishi boladi yagniy ekranda interferentsiyalik jolakshalar sonshelli
tigizirak jaylasadi. Misalga, biprezma kizil jaktilik penen jaktirtilganda jolakshalar
arasindagi aralik ol kok jaktilik penen jaktilanganda karaganda ulkenirek boladi.
(12.3-suuret). Bul suurette koyiu shtrixlar jaktili jolakshani, sirekregi difis karangi
jolakshalardi bildiredi. O tochka menen oraylik jaktilik jolaksha belgilengen, bul
tochka ushin jollari parki nolge ten.
Bunday tejiriybeler soni korsetedi, xer bir tolkin uzinlikka belgili ren nurlari
seykes keledi eken yagniy ren jaktilik nurlaniudagi terbelis jiyiligi menen
aniklanadi. Tolkin uzinliklarin artiui tejiriybeni karap monoxromatik nurlardi renleri
tomendegi turde jaylasadi; kizil, sari, jasil, aspan kok, kok, fioletoviy, - kizgin kok.
Eger biprizma ak jaktilik penen jaktilandirsa onda O tochkada 12.2-suuret ak
jolaksha, onnan xer eki tarepinde raduganin ha`mme renleri menen boyalgan rendi
jolakshalar payda boladi. Bul tejiyribe ak jaktiliktin kuramali yagniy korinetugin
jaktiliktin ha`mme tolkin uzinliklarina seykes keletugin nurlar birikpelerinen
ibaratligin delilleydi.
