Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Qonning karbonat angidrid tashishi

Venoz qondan 55—58 hajm% karbonat angidrid ajratib olish mumkin. Qondan ajratiladigan SO₂ ning ko‘p qismi plazma va eritrotsitlardagi karbonat kislota tuzlaridan (karbonatlardan) vujudga keladi, faqat qariyb 2,5 hajm% qonda erigan, qariyb 4—5 hajm% gemoglobin bilan birikib, karbogemoglobinshaklida bo‘ladi.

Karbonat kislota eritrotsitlarda, ulardagi karboangidrazafermenti ishtirokida karbonat angidriddan hosil bo‘ladi. Bu ferment SO₂ ning gidratatsiya reaksiyasini tezlashtiradigan kuchli katalizatordir.
Karboangidraza fermentning mavjudligini I. M. Sechenov taxmin qilgai edi, lekin uni 1932 yildagina Meldrum va Rafton kashf etgan.
Venoz qondan 55—58 hajm% karbonat angidrid ajratib olish mumkin. Qondan ajratiladigan SO₂ ning ko‘p qismi plazma va eritrotsitlardagi karbonat kislota tuzlaridan (karbonatlardan) vujudga keladi, faqat qariyb 2,5 hajm% qonda erigan, qariyb 4—5 hajm% gemoglobin bilan birikib, karbogemoglobinshaklida bo‘ladi.
Qarbonat kislota eritrotsitlarda, ulardagi karboangidrazafermenti ishtirokida karbonat angidriddan hosil bo‘ladi. Bu ferment SO₂ ning gidratatsiya reaksiyasini tezlashtiradigan kuchli katalizatordir.
Karboangidraza fermentning mavjudligini I. M. Sechenov taxmin qilgan edi, lekin uni 1932 yildagina Meldrum va Rafton kashf etgan.
To‘qimalarda hosil bo‘luvchi karbonat angidrid qon tomir kapillyarlaridagi qonga diffuziyalanadi, chunki to‘qimalardagi SO₂ tarangligi arterial qondagi SO₂ tarangligidan yuqori. Plazmada eriydigan SO₂ eritrotsitlar ichiga diffuziyalanadi va shu erda karboangidraza ta’sirida darhol karbonat kislotaga aylanadi. Hisoblarga qaraganda eritrotsitlardagi karboangidraza aktivligi shundayki, karbonatkislotaning gidratatsiya reaksiyasi 1500—2000 baravar tezlashadi. Eritrotsit ichidagi karbonat angidridning hammasi karbonat kislotaga aylangani uchun, SO₂ ning eritrotsitdagi tarangligi nolga yaqin, shu tufayli SO₂ ning yangidan-yangi porsiyalari eritrotsit ichiga kira- di. Eritrotsitda SO₂ dan karbonat kislota hosil bo‘lgani uchun eritrotsitlarda NSOz ionlarining konsentratsiyasi ortib ketadi va ular plazmaga diffuziyalana boshlaydi. Buning boisi shuki, eritrotsitning yuza membranasi anionlarni o‘tkaza oladi. Eritrotsit mebranasi kati- onlarni amalda o‘tkazmaydi. NSO₃ ionlari o‘rniga xlor ioni eritrotsitlar ichiga kiradi. Plazmadan eritrotsitlar ichiga xlor ionlarining o‘tishi sababli plazmada natriy ionlari bo‘shaydi va ular eritrotsitdan kirgan NSO₃ ionlarini biriktirib, NaNSOz ni hosil kiladi.Venoz qon plazmasida bikarbonat ko‘payib ketganligi shu plazmani ximiyaviy analiz qilishda aniqlanadi.
Eritrotsit ichida anionlarning ko‘payib ketishi sababli osmotik bosim ko‘tariladi, buning natijasida esa eritrotsitning yuza membranasi orqali plazmaga suv o‘tadi. Pravardida katta doira kapillyarlaridagi eritrotsitlar hajmi ortadi. Eritrotsitlar arterial qonning 40% hajmini, venoz qonning esa 40,4% hajmini egallash gematokrit yordamida tekshirib aniqlangan. Eritrotsitlarning venoz qondagi hajmi arterial qondagidan katta ekanligi shundan anglashilib turipti. Eritrotsitlar ichiga suv kirganidan hajmi kattalashadi.
Eritrotsit ichiga SO₂ kirib, undan karbonat kislota hosil bo‘lishi bilan bir vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajralib chiqib, qaytarilgan (reduksiyalangan) gemoglobinga aylanadi. Bu modda oksigemoglobin va karbonat kislotaga qaraganda kamroq dissotsiatsiyalovchi kislotadir. SHuning uchun oksigemoglobin gemoglobinga aylanganda N₂SO₃ gemoglobindan kaliy ionlarini surib chiqaradi va ular bilan birikib, kaliy bikarbonat degan tuzni hosil qiladi.
Karbonat kislotaning ajralgan N+ ioni gemoglobin bilan birikadi. Qaytarilgan gemoglobin kam dissotsiatsiyalanuvchi kislota bo‘lganidan, qon nordonlashmay, venoz qon bilan arterial kon o‘rtasidagi rN farqi g‘oyat kam bo‘ladi. To‘qimalarda hosil bo‘luvchi karbonat angidrid qon tomir kapillyarlaridagi qonga diffuziyalanadi, chunki to‘qimalardagi SO₂ tarangligi arterial qondagi SO₂ tarangligidan yuqori. Plazmada eriydigan SO₂ eritrotsitlar ichiga diffuziyalanadi va shu erda karboangidraza ta’sirida darhol karbonat kislotaga aylanadi. Hisoblarga qaraganda eritrotsitlardagi karboangidraza aktivligi shundayki, karbonatkislotaning gidratatsiya reaksiyasi 1500—2000 baravar tezlashadi. Eritrotsit ichidagi karbonat angidridning hammasi karbonat kislotaga aylangani uchun, SO₂ ning eritrotsitdagi tarangligi nolga yaqin, shu tufayli SO₂ ning yangidan-yangi porsiyalari eritrotsit ichiga kira- di. Eritrotsitda SO₂ dan karbonat kislota hosil bo‘lgani uchun eritrotsitlarda NSOz ionlarining konsentratsiyasi ortib ketadi va ular plazmaga diffuziyalana boshlaydi. Buning boisi shuki, eritrotsitning yuza membranasi anionlarni o‘tkaza oladi. Eritrotsit mebranasi kati- onlarni amalda o‘tkazmaydi. NSO₃ ionlari o‘rniga xlor ioni eritrotsitlar ichiga kiradi. Plazmadan eritrotsitlar ichiga xlor ionlarining o‘tishi sababli plazmada natriy ionlari bo‘shaydi va ular eritrotsitdan kirgan NSO₃ ionlarini biriktirib, NaNSOz ni hosil kiladi.Venoz qon plazmasida bikarbonat ko‘payib ketganligi shu plazmani ximiyaviy analiz qilishda aniqlanadi.
Eritrotsit ichida anionlarning ko‘payib ketishi sababli osmotik bosim ko‘tariladi, buning natijasida esa eritrotsitning yuza membranasi orqali plazmaga suv o‘tadi. Pravardida katta doira kapillyarlaridagi eritrotsitlar hajmi ortadi. Eritrotsitlar arterial qonning 40% hajmini, venoz qonning esa 40,4% hajmini egallash gematokrit yordamida tekshirib aniqlangan. Eritrotsitlarning venoz qondagi hajmi arterial qondagidan katta ekanligi shundan anglashilib turipti. Eritrotsitlar ichiga suv kirganidan hajmi kattalashadi.
Eritrotsit ichiga SO₂ kirib, undan karbonat kislota hosil bo‘lishi bilan bir vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajralib chiqib, qaytarilgan (reduksiyalangan) gemoglobinga aylanadi. Bu modda oksigemoglobin va karbonat kislotaga qaraganda kamroq dissotsiatsiyalovchi kislotadir. SHuning uchun oksigemoglobin gemoglobinga aylanganda N₂SO₃ gemoglobindan kaliy ionlarini surib chiqaradi va ular bilan birikib, kaliy bikarbonat degan tuzni hosil qiladi.
Karbonat kislotaning ajralgan N+ ioni gemoglobin bilan birikadi. Qaytarilgan gemoglobin kam dissotsiatsiyalanuvchi kislota bo‘lganidan, qon nordonlashmay, venoz qon bilan arterial kon o‘rtasidagi rN farqi g‘oyat kam bo‘ladi. Alveolyar havodagi SO₂ ning parsial bosimi venoz qondagi SO₂ tarangligiga nisbatan pastroq bo‘lgani uchun karbonat angidrid o‘pka kapillyarlaridagi qondan alveolyar havoga diffuziya yo‘li bilan o‘tadi. Qondagi SO₂ tarangligi pasayadi. SHu bilan birga alveolyar havodagi kislorodning parsial bosimi venoz qondagi 0₂ tarangligiga nisbatan yuqori bo‘lgani uchun kislorod alveolyar havodan o‘pka kapillyarlaridagi qonga o‘tadi. Qondagi SO₂ tarangligi ortadi va gemoglobin oksigemoglobinga aylanadi. Oksigemoglobin gemoglobin va karbonat kislotaga nisbatan ancha ko‘p dissotsiatsiyalangani uchun karbonat kislotani kaliy bikarbonatdan surib chiqaradi. Asoslar bilan bog‘lanishdan qutilgan. karbonat kislotani karboangidraza karbonat aigidrid va suvga parchalaydi. O‘pkada karbonat
angidridning qondan ajralib chiqishida karboangidrazaning ahamiyati quyidagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdi. Suvda erigan N₂SOz ning degidratatsiya reaksiyasi ro‘y berishi uchun va qon o‘pka kapillyarlarida turgan vaqtda undan qancha karbonat angidrid ajralib chiqadigan bo‘lsa, o‘shancha karbonat angidrid ajralib chiqishi uchun 300 sekund kerak. Qon esa o‘pka kapillyarlaridan 1—2 sekund ichida o‘tadi, lekin shu vaqt mobaynida eritrotsit ichida karbonat kislota degidratatsiyasi ro‘y berib ulguradi va hosil bo‘lgan SO₂ avval qon plazmasiga, keyin esa alveolyar havoga diffuziya yo‘li bilan o‘tib oladi.
O‘pka kapillyarlarida eritrotsitlardagi NSOz ionlari konsentratsiyasi kamayganligi uchun, bu ionlar plazmadan eritrotsitlarga diffuzlana boshlaydi, xlor ionlari esa eritrotsitlardan plazmaga diffuzlanadi. O‘pka kapillyarlarida qondagi karbonat angidrid tarangligi kamayganligi uchun karbamin bog‘ uziladi va karbogemoglobindan karbonat angidrid ajralib chiqadi.

4.